माफ करा पण हसू आवरत नाहिये. आख्खा लेख एखाद्या माजी कॉम्रेड वा समाजवाद्याने लिहिलेला असावा असे वाटले.

एके काळी कंपन्या एवढ्या तत्वच्युत नव्हत्या. कंपनीची धोरणं समाजोपयोगी होत्या.
हे म्हणजे जरा अतिच होतय. मानवी समाजाचा,समाजमनाचा इतिहास पाहिला असता नेहमीच ८०% लोक -२०% संपत्ती वगैरे pareto principle ची उदाहरणे दिसतात. जमेल तितकी हडेलहप्पी करणे, स्वतःपुरते पाहणे हे खोल कुठेतरी मानवी मनातच आहे. कंपनीत "माणसे" ठेवली की "मानवी घोटाळे " होतात. हीच् माणसे "व्यवस्थे"त वा "सरकारात" ठेवली तर् तिथेही गडबड होतेच.
१९४७-१९७९ ला बरेच काही चांगले होते व आता बरेच काही बिघडले आहे हे पटत नाही.
संत श्री कैलाश् खेर ह्यांनी "खोसला का घोसला" ह्या धमालपटात ("चक् दे फट्टे " ह्या सुरेल गाण्यात)सांगून ठेवलेल्या ओळी सार्वकालिक सत्य वाटतात :-
ये दुनिया मस्त कलांदर
ता अटे उट्टे बैठा बंदर
समझे अपणू सिकंदर
एदे चक् दे फट्टे

ये दुनिया वारि वारि
छक दे सारे नर नारी
तु कहनु बनिया भिखारी

तुमची तळमळ समजते पण आताच खूप काही बिघडले आहे हे पटत नाही.

--मनोबा

कुणाच्या हातात असायला हव्यात?
त्याच्या हाताता त्या कशा जातील? त्यासाठी त्याने काय करायला पाहिजे?
नाड्या हातात आल्यानंतर तो त्या कशा सांभाळेल? त्याला त्याचे ज्ञान आहे का?
तो स्वार्थी बनून आपली तुंबडी भरणार नाही कशावरून?

बाप रे बाप ! प्रश्नच प्रश्न! यांची सरळ सोपी उत्तरे असती तर किती चांगले झाले असते. पण ते तसे कधीच नव्हते. निदान गेल्या तीन पिढ्या मी तत्कालीन राज्यकर्त्यांच्या नावाने शंख केला जातांनाच ऐकत आलो आहे. तो करणेदेखील आवश्यकच आहे. त्यामुळे थोडा आळा बसेल असे निदान वाटते तरी. चालू द्या!

अरे बाप रे! भयानक लेख आहे. नेमका कोणाचा आहे? यातील एकेका वाक्याचे खंडन करणे हे वेळखाऊ काम असून तेवढी उर्जा आणि शक्ती वाया घालवण्याचा बेत नसल्याने लेख पटला नाही एवढेच सांगते.

बरीचशी उदाहरणं पटली नाहीत. पण एकूण लेखातला विचार कळाला आणि पटलासुद्धा.

असा लेखात निराशेचा सूर आहे. अलिकडे हा सूर अनेक ठिकाणी ऐकायला येतो आहे हे मुद्दाम नमूद करावेसे वाटते.

सगळे काही आलबेल नक्कीच नाही. पण म्हणून जगबुडी झाली हाही विचार नको. बदल हवे असतील तर थोडा धीर धरायला काय हरकत आहे?

तुमच्या चिडचिडीबाबत सहानुभूति दाखवूनहि असे विचारतो की ह्यावर काय इलाज तुम्ही सुचवाल? परिस्थिति अशी कधी नव्ह्ती? सत्याची चाड, सार्वत्रिक समता, दलितांची काळजी, पात्रतेनुसार स्थान आणि समृद्धि एवंगुणविशिष्ट रामराज्य केव्हा आणि कोठे होते हे कळल्यास तसे परत करण्याचा मार्ग शोधता येईल.

पैशाभोवती सगळे फिरते हे त्रिकालाबाधित सत्य शेकडो ठिकाणी वेगवेगळ्या शब्दात सांगितले आहे. उदा. भर्तृहरि:

यस्यास्ति वित्तं स नर: कुलीन:
स पण्डितः स श्रुतवान् गुणज्ञः|
स एव वक्ता स च दर्शनीयः
सर्वे गुणा: काञ्चनमाश्रयन्ते||

आणि म्हणूनच

सुवर्णमेवार्जय निष्फला गुणा:

हा सिनिकल सल्ला द्यावासा वाटतो

नोबेल पुरस्कार विजेते डॅनियल कान्हमन ह्यांचे थिंकिंग फास्ट अँड स्लो हे नवे पुस्तक सध्या वाचायच्या यादीत आहे. लायब्ररीत चाळले असता सुरुवात खूप रोचक वाटली होती.

सदर लेख 'ऑक्युपाय वॉलस्ट्रीट' चळवळीच्या शिखरा दरम्यान कुणीतरी लिहिलेला वाटतो. मध्यंतरी असे बरेच आकडे वेगवेगळ्या लेखांमधुन यायचे. ९९% वि. १% हा असंतोष त्यातुनच आला आहे जो ऑक्युपाय चळवळीचा पाया होता.

अशा प्रकारची तर्कशून्यता बहुतेक ठिकाणी आपल्याला दिसून येईल. वॉल स्ट्रीटवरील (व इतर शहरातील) शेअर मार्केटचे ब्रोकर्स व फंड मॅनेजर्ससुद्धा -समभागधारक खड्ड्यात गेले तरी - मोठ्या प्रमाणात कमीशन कमवून गब्बर झाले आहेत. त्यांचाही समभागाविषयीचा सल्ला एखाद्या माकडाने छाप काटा टाकत सांगितलेल्या सल्ल्यापेक्षा वेगळा नसतो. मुळात कुशलतेबद्दलचे भ्रम... आपल्या नसनसात भिनलेले आहेत. जास्त श्रीमंत म्हणजे जास्त बुद्धी, जास्त कुशलता यातून आपल्याला बाहेर पडावेसे वाटत नाही.

सध्या फूल्ड् बाय रँडमनेस् हे तलेब ह्यांचे पुस्तक वाचत आहे ज्यामधे ह्याच विषयावर मस्त लिहिले आहे. पुस्तक मस्ट रीड आहे.

लेख वाचताना, मला जगाच्या पाठीवर चित्रपटातील गदीमांनी लिहीलेले, बाबूजींनी स्वरबद्ध करून आर्त स्वरात म्हणलेले आणि तितक्याच आर्त अभिनयाने राजा परांजप्यांनी सादर केलेल्या गाण्यातील ओळी आठवत गेल्या:

इथे फुलांना मरण जन्मता, दगडांना पण चिरंजीवीता
भोरी बाभळी उगाच जगती चंदन माथी कुठार

लबाड जोडीती इमले माड्या, गुणवंतांना मात्र झोपड्या
पतिव्रतेच्या गळ्यात धोंडा, वेश्येला मणिहार

वाईट तितके इथे पोसले, भले पणाचे भाग्य नासले
या पृथ्वीच्या पाठीवर ना माणसास आधार

अजब तुझे सरकार!

या चित्रपटातील नायकाच्या हातात सामान्य असला तरी अनेक गुण असून देखील केवळ अशा विषण्णावस्थेत विचार करत बसल्याने काहीच घडत नाही... म्हणून अशा अवस्थेत कधी रहायचे नसते असे वाटते. (अशा अवस्थेत जाणे यात नवल नाही, प्रत्येकाच्या आयुष्यात असे क्षण येऊ शकतात, येतात, पण त्यातच रमल्यास आपल्या हातून काहीच घडू शकणार नाही असे वाटते.)

वर मन यांनी म्हणल्याप्रमाणे हा लेख वाचताना साम्यवादाची आठवण होणे देखील अपरीहार्यच आहे. देशात अतिश्रीमंत आहेत, नवश्रीमंत आहेत आणि बर्‍याचदा त्यांना केवळ त्यांच्या कर्तुत्वावरच देशाचे अर्थशास्त्र चालले आहे असे वाटते... पण त्यांच्याइतकेच जबाबदार (सायकोपॅथ?) राजकारणी देखील नाहीत का? शेवटी धोरणे तेच ठरवतात. उद्योजक नसलेले आणि कामगारांचे नेते म्हणणार्‍या नेतृत्वाने कामगारांना रस्त्यावर आणल्याची उदाहरणे काय सांगते? ते कुणामुळे झाले? तीच गोष्ट वैद्यकीय क्षेत्रात पण दिसते आणि अगदी शैक्षणिक क्षेत्रात पण... मग केवळ हा दोष कुणाचा म्हणायचा? माझ्या लेखी सरसकट असे सर्वच सायकोपॅथ नाहीत का जबाबदार नाहीत.

आणि इतके सगळे असताना देखील, आपल्यात (समाजात) नक्की काय कमी आहे याचा विचार करत त्या साठी कामे करणारे पण आहेत. त्यांना असले प्रश्न देखील पडत नाहीत अथवा त्यांच्या (लेखात संबोधलेल्या आर्थिक नाडेकर्‍यांच्या) मार्गावर तितकी अथवा त्याहून अधिक शिक्षण-बुद्धी वगैरेने पात्रता असून देखील, जाण्याची इच्छा देखील होत नाही. असो.

सर्वात प्रथम सर्व प्रतिसादकर्त्यांचे (व वाचकांचे) आभार. कारण 'उपक्रमा'च्या पिचवर माझ्यासारख्यांच्या लेखाला नेहमीच शून्य वा फार तर 2-3 रन्सवर (प्रतिसाद) out व्हावे लागते. असो.

मुळात हा लेख Occupy Wall Street सारख्या घटनेच्या संबंधातील इतर काही लेखावर आधारित आहे. परंतु आपल्याही देशातील परिस्थिती फार वेगळी आहे असे समजण्याचे कारण नाही. कदाचित हे लोण आपल्या इथेही पोचू शकेल. (अण्णांच्या आंदोलनाला मिळालेला प्रतिसाद याचेच द्योतक असावे.) त्याचीच ही एक mild reaction आहे.

अती श्रीमंत उद्योजक वा अर्थतज्ञ वा व्यवस्थापक यांचीच फक्त चूक आहे किंवा फक्त तेच समाजाला नागवत आहेत असे नसून जनसामान्याला चहूकडून मार बसत आहे. मग त्यात अर्थतज्ञ असलेले आमचे पंतप्रधान व त्यांच्या भोवतीचे इतर अर्थतज्ञ असतील, (भ्रष्ट) राजकीय नेते असतील. अणुतज्ञ, आहारतज्ञ, मस्तवाल प्रशासन, कायदे तज्ञ, न्यायालयीन व्यवस्था इ.इ यांचाही सहभाग असेल. मात्र त्यांच्या ध्येय धोरणांचा फटका आपल्याला बसत आहे. अण्णा हजारेंचे आक्रंदन अरण्यरुदन होण्याच्या मार्गावर आहे. (अण्णांच्या उच्चपदस्थांच्या भ्रष्टाचाराच्या संबंधातील सगळ्या गोष्टी पटतही नसतील - पंरतु त्यानी उपस्थित केलेल्या प्रश्नांची उत्तरं शोधावी लागतील.) या सर्व गोष्टीकडे बघितल्यास हताशपणे बघत बसण्याशिवाय आपल्याला काही उपाय सापडत नाहीत.

30-35 वर्षापूर्वी फार चांगली परिस्थिती होती व अलिकडेच ती फार बिघडली आहे असे काही नसून त्याकाळीसुद्धा शोषण व्यवस्था कार्यरत होती हे नमूद करावेसे वाटते. कदाचित त्यावेळचा समाज ते निमूटपणे सहन करत असेल. आता मात्र ते सहन करण्यापलिकडे होत असेल. (पंचतारांकित हॉस्पिटलमधील भोगळ कारभारामुळे शंभरेक रुग्ण आगीत होरपळून मरतात तेव्हा दोष कुणाला द्यावे? दैवाला की ढिसाळ कारभाराला? )

लेखाचा सूर सिनिकल आहे कारण परिस्थितीच तशी आहे. काही सूज्ञ यातूनही मार्ग काढण्याच्या प्रयत्नात आहेत हे मान्य करताना त्यांच्या संस्था वा प्रयत्न वाळवंटातील आश्वासक बेटं आहेत असेच म्हणता येईल.

यावर उपाय? माहित नाही. कोण पुढाकार घेतील? कल्पना नाही. आपण काय करावे? कळत नाही.
याचा अर्थ असा नव्हे की याला solution नाही. मार्ग आहे व त्याचाच आपल्याला शोध घ्यायचा आहे.

कदाचित लेखातील argumentsचे मुद्दे बरोबर नसतीलही. परंतु लेखातील आशयाकडे बघावे ही माफक अपेक्षा!

सर्वप्रथम नानावटींनी या धाग्यात येऊन प्रतिसादातून आपले मत प्रकट केले त्याबद्दल आभारी आहे. वरील लेखात फक्त सिनिकल किंवा नकारात्मक सूर आहे एवढेच पटत नाही. मुख्य म्हणजे लेखात जे म्हटले आहे त्यापेक्षा वेगळी परिस्थिती कधी होती? पूर्वापार नाड्या राजकारणी आणि व्यापारी/ उद्योगपतींनीच आवळून धरल्या आहेत. असे असताना अचानक उठून सर्वांना सायकोपॅथ ठरवायचा उद्देश कळत नाही.

सायकोपॅथिक रुग्णांच्या गुणविशेषांचा अभ्यास केल्यास तत्सम गुणविशेष मॅनेजर्समध्येही आढळले. खुशामती, सत्ताधार्‍यांना हाताळण्याची हतोटी, लबाडी इत्यादी गुणविशेष मॅनेजर्समध्ये प्रकर्षाने जाणवत होत्या. स्वार्थकेंद्रीत वृत्ती, इतरांचा मुलाहिजा न ठेवता शोषण करण्याकडे कल, दया सहानुभूतीचा अभाव (दाखवला तरी स्वत:च्या फायद्यासाठी त्याचा वापर), अपराधीपणाचा लवलेशही नसणे, इत्यादी गोष्टीच कंपन्यांना ऊर्जितावस्थेत नेतात यावर विश्वास असल्यामुळे कंपन्या चालवणार्‍या मॅनेजर्सच्या रक्तात या गोष्टी भिनल्या आहेत.

मला वाटतं मराठी संकेतस्थळांवरील अनेकजण मॅनेजर्स असतील, डायरेक्टर असतील किंवा इतरांवर नियंत्रण ठेवणारे इतर महत्त्वाचे पद भूषवत असतील. मॅनेजर होणे ही काही समाजातील विशिष्ट किंवा थोडक्या गटाची मक्तेदारी नाही किंवा आजकालच्या जगात विशेष गोष्टही नाही. उलट, पूर्वी अधिकाराची पदे ही एका विशिष्ट गटाची मक्तेदारी असे आणि तेव्हाही परिस्थिती बिकटच होती. तरीही त्यांना सायकोपॅथच्या रांगेत बसवून काढलेला वरील सर्वसाधारण निष्कर्ष चकित करणारा आणि निराशादायक आहे. किंवा सनसनाटी आहे.

असो. आता सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा. लेख वाचून त्याचा संदर्भ लक्षात येत नाही. नानावटींच्या म्हणण्याप्रमाणे -

मुळात हा लेख Occupy Wall Street सारख्या घटनेच्या संबंधातील इतर काही लेखावर आधारित आहे. परंतु आपल्याही देशातील परिस्थिती फार वेगळी आहे असे समजण्याचे कारण नाही. कदाचित हे लोण आपल्या इथेही पोचू शकेल. (अण्णांच्या आंदोलनाला मिळालेला प्रतिसाद याचेच द्योतक असावे.) त्याचीच ही एक mild reaction आहे.

हे संदर्भ लेखात देणार कोण? जर मूळ संदर्भ लेखात असते तर आगापीछा लागला असता. अर्थातच, आगा पीछा लागल्याने लेख पटेल असे नाहीच.

असो.

मला एका उपक्रमी सदस्यांनी हा लेख व्य. नि. तून पाठवला होता. त्या लेखात आणि आपल्या लेखात कमालीचे साम्य आहे. त्याचा संदर्भ आपल्या लेखात असता तर वाचकांना उपयोग झाला असता.

लेखात लिहिलेल्या प्रत्येक वाक्याशी सहमत.
उपाय काय? माहित नाही. याचे कारण जे कोणी उच्चपदस्थ आहेत ते त्या पात्रतेचे नाहीत हे सांगण्यासाठी इतरांना अधिकारच नाही.

या आर्थिक सल्लागारातील सातत्य जवळपास शून्य होते. जुगाराच्या खेळातील छाप-काट्याप्रमाणे यांचा सल्ला सारखा बदलत होता.

म्हणजे परिस्थिती कशीही बदलली तरी एकाच पध्दतीचे सल्ले त्यांनी द्यावे असे तुमचे म्हणणे आहे का? आणि तसे त्यांनी दिले तरी तुमच्यासारखे त्यावर टिका करतील की हे लोक बदललेली परिस्थिती लक्षात न घेता एकाच प्रकारचे सल्ले देतात!!

वॉल स्ट्रीटवरील (व इतर शहरातील) शेअर मार्केटचे ब्रोकर्स व फंड मॅनेजर्ससुद्धा -समभागधारक खड्ड्यात गेले तरी - मोठ्या प्रमाणात कमीशन कमवून गब्बर झाले आहेत. त्यांचाही समभागाविषयीचा सल्ला एखाद्या माकडाने छाप काटा टाकत सांगितलेल्या सल्ल्यापेक्षा वेगळा नसतो.

सातत्याने शेअर बाजाराविषयी योग्य आडाखे बांधता येणारे लोक फारच विरळे.पण वरचेवर चुकीचे सल्ले देत असलेल्यांची उचलबांगडी पण तितक्याच लवकर होते हे तुम्ही का लिहित नाही?

अजून एका तज्ञाने नावाजलेल्या ब्रिटिश उद्योगातील 39 वरिष्ठ मॅनेजर्सचा अभ्यास केला आहे. Test case म्हणून त्यानी एक चाचणी घेतली. ब्रॉडमूर येथील मानसोपचारकेंद्रात उपचार घेत असलेले अट्टल गुन्हेगार व कार्पोरेट क्षेत्रातील वरिष्ठ मॅनेजर्स यांना एकाच प्रकारच्या चाचणी पत्रिका त्यानी दिल्या. आश्चर्य म्हणजे या दोन्ही गटातील चाचणीच्या उत्तरात फारसा फरक जाणवला नाही. खरे पाहता मॅनेजर्सनी दिलेल्या उत्तरावरून त्यांच्यावरच उपचार करण्याची गरज आहे असे या तज्ञाला वाटले.

३९ हा आकडा कोणतेही अनुमान काढायला पुरेसा आहे का? बरं त्या चाचणीमध्ये कशा प्रकारचे प्रश्न होते, त्यावरील उत्तरातून मानसिक परिस्थिती कशी समजून येते याविषयी थोडे तरी लिहा की राव.

अशा प्रकारचे गुणविशेष असलेल्या एखाद्या गरीब घरातील तरुणाच्यात असत्या तर त्याला जेलची हवा खावी लागली असती. परंतु याच गुणविशेषांच्या जोरावर श्रीमंत घरातील तरूण मात्र मोठमोठ्या नावाजलेल्या व्यवस्थापन प्रशिक्षण संस्थेत सहजपणे प्रवेश मिळवू शकतात.

किती हवेतील आणि तारतम्य सोडून विधाने कराल? मी भारतातील अशाच एका नावाजलेल्या व्यवस्थापन प्रशिक्षण संस्थेचा पदवीधारक आहे. For your kind information मी श्रीमंत घराण्यातला अजिबात नाही. त्या संस्थेत प्रवेश मिळवायला आणि प्रवेश मिळाल्यानंतर मी खूप परिश्रम घेतले आहेत. आणि या प्रकाराला तुम्ही सहजपणे प्रवेश मिळविणे म्हणत असाल तर मला या सल्लागार किंवा उच्चपदस्थांची नव्हे तर तुमचीच किव कराविशी वाटत आहे. उचलली जीभ आणि लावली ताळ्याला. माझ्या संस्थेच्या प्रवेशप्रक्रियेत केवळ आव्हानात्मक प्रश्न होते. अशी कोणतीही गोष्ट नव्हती की जी केल्यामुळे एखादा माणूस तुरूंगात जाईल.

असो. असल्या सबझुटवादी (cynic) लेखांची किंमत कागदाच्या कपट्याएवढी पण नाही.

---विल्यम जेफरसन क्लिंटन

लेख आवडला पण वाचकन्च्या प्रतिक्रिया वाचुन् धक्का बसला , सामान्य माणुस किति भोळसट असतो .
म्हनजे आसे कि
१) कोर्टात न्याय मिळतो असे त्याला वाटत असते कारण त्यांनी कोरता मध्ये कधीही पाय ठेवलेला नसतो
२)शासन व्यवस्था हि लोकांनी लोकांसाठी निर्मान केली आहे असे त्याला वाटत असते
३) शेअर बाझार हा सामान्य गुताव्णूक्दाराना पैसे मिळवून देण्या साठी असतो
४) आपले वित्त मंत्री हे स्वतःच्या डोक्याने बजेट तयार करतात
इत्यादी ...
सदर लेखात उल्लेच केलेला लेखक Daniel Kahneman हा नोबेल विजेता आहे , त्याचे लेख किंवा संशोधन हे Judgment and decision-making या विषयांवर गाजलेले आहे , आणि तोच या लेखाचा मूळ हेतू आहे कि , ससामान्य माणूस किंवा समाज हा कशा पद्धतीने विचार करत असतो , त्याचे सारांश जरी विकीपेडीआ वर वाचले असते तर नानावटी याचा लेख समजण्यास मदत झाली असती