एकनाथ (संत होण्यापूर्वीचे) एकदा हिशोब करत होते, आणि ताळ्यात एका पैची खोट होती. रात्रभर जागले. काही केली तरी त्यांना हिशोब जुळवता येईना. एकनाथांसारखा सचोटीचा माणूस. प्रयत्नांतही काही कमी ठवलेले नाही. या एका पैचे काय झाले, ते आजतागायत आपल्याला माहीत नाही.

मोठमोठ्या घोटाळ्यांत करोडो रुपयांचा हिशोब लागत नाही. इतकेच काय, बाजारात भाजी आणायला गेलो, तर कधीकधी घरी येईपर्यंत रुपया-दोन रुपयांचा हिशोब लागत नाही.

काही प्रॉसेक्यूटर त्या कंपनीच्या व्यवस्थापकांना कायद्याच्या कचाट्यात पकडू बघतात. अकांउंटिंगचा लेखाजोखा मागतात. घरचे सोडा - मोठ्या कंपन्यांत अकाउंटिंग कसे करतात त्याचे तपशील मला नीट समजत नाहीत. एकनाथांची एका पैची गोष्ट ऐकून मिपावरील चार्टर्ड अकाउंटंट विशेषज्ञांचे मत काय ते कळावेसे वाटते आहे.

भविष्यकालीन अकाउंटिंगमध्ये सिद्धांत काय असतील? एकनाथांच्या एका पैसारखेच शेकडो किंवा करोडो रुपये हे ताळ्यात येणार नाहीत का?

- - -
थोडक्यात : येथे प्रश्न "स्केल"चा आहे. भौतिकशास्त्राला प्रचंड कोड्यात पाडणारा प्रयोग ६० नॅनोसेकंदांच्या हिशोबाचा आहे. (मनुष्याला कळून येणारे कमीतकमी कालांतर ~२५,००,००,००० नॅनोसेकंद इतके आहे.) स्वित्झरलँडहून निघालेले न्यूट्रीनो इटालीत प्रकाशाच्या ६० नॅनोसेकंद आधी पोचल्याची नोंद आहे. आणि या मोजमापाबाबतही अजून पूर्ण खात्री नाही. पण खात्री झाली, असे क्षणभर मानू.

आणि अंतर वाढले तर हा हिशोबातला घोटाळा मोठा-मोठा होत जात नाही. दूरवरच्या तार्‍याचा स्फोट होतो, तेव्हा तिथले न्यूट्रीनो आणि प्रकाशकिरण पृथ्वीवर मोजलेले आहेत. न्यूट्रीनो आडथळ्यांना जुमानत नाहीत, प्रकाशकिरणे मात्र अवकाशातल्या धुळीवरून ठोकरा खात-खात येतात. म्हणजे सध्याच्या भौतिकशास्त्राच्याच हिशोबात न्यूट्रीनो प्रकाशकिरणांच्या थोडे आधी पोचायचे गणित आहे. १,६०,००० प्रकाशवर्षे लांब असलेल्या सुपरनव्हा तार्‍यावरूनचे न्यूट्रिनो केवळ ३ तास आधी पृथ्वीवर पोचले. या नवीन प्रयोगात स्वित्झरलँड ते इटाली ७२० किमी अंतराची शर्यत न्यूट्रीनो ६० नॅनोसेकंदांनी जिंकले, त्याच वेगाने न्यूट्रीनो पल्ला वाढवत गेले, तर त्या तार्‍यापासून न्यूट्रीनो ५ महिने आधी यायला हवे होते!

म्हणजे भौतिकशास्त्राच्या सिद्धांतात जो बदल होईल, त्यातून अतिसूक्ष्म फरक पडेल - पण ढोबळ घटनांच्या बाबतीत फरक पडणार नाही. सिद्धांतातला मोठा फरक हा मोजमापातला अतिसूक्ष्म फरक होईल. जर न्यूट्रीनो वापरून ६० नॅनोसेकंद पुढचे भविष्य निश्चित कळू शकले, तरी ते अधिक-अधिक आधी कळायचा प्रयत्न केला, तर न्यूट्रिनो शर्यतीत पुढे-पुढे जात नाही. (म्हणजे भविष्याचे वर्तमान झाल्याच्या आसपासच घटनेचे ज्ञान होते).

एक पैचासुद्धा हिशोब लागलाच पाहिजे म्हणून अकाउंटंट लोक त्यांच्या पद्धती अजूनही सुधारत आहेत. पण याचे काय? घरगुती पंचवीस रुपये किंवा कंपनीतले करोडो रुपये यांचा हिशोब लागत नाही : नव्या सूक्ष्म फरकांमुळे त्या घटनांबद्दल आपण मत बदलू का? नाही बदलणार. आणि बदलण्याची गरजही नाही.

इथे पैचा आणि प्रकाशवेगाचा संबंध कसा जोडला धनंजय यांनी हे थोडे पचले नाही.. चु भु द्या घ्या ..
मुद्दा हा आहे की प्रकाश वेग हा प्रमाण मानला होता आईन्स्टाईनच्या संशोधनापासून आणि त्यानंतर.. म्हणजे प्रकाश वेग हा अंतिम त्यापेक्षा वेगवान तोच.. हा जो सिद्धांत होता त्यास थोडा का होईना पण धक्का देण्याचे काम या प्रयोगाने केले आहे.. हिशोबाची चूक समजू शकतो पण इथे चूक नसेल असे गृहीत धरल्यास नवीन संशोधनाच्या काय दिशा असतील असा विचार होऊ शकतो..

सूक्ष्म फरकांमुळे मत बदलू का ? हा प्रश्नच विवाद्य आहे .. मग तर सबंध नॅनो तंत्रज्ञानच रद्द होईल ..तिथे तर सगळ्या गोष्टी सुक्ष्मातच चालतात ना..

गणिती भाषेत सांगायचे तर लावायचे ठरवल्यावर सगळे हिशोब मग ते घरगुती वा कंपनीचे असोत, लावता येतात.. ( शक्य असल्यास एक महिना कडकपणे कार्ड व्यवहार करून पाहिल्यास तर सगळे हिशोब छापील मिळतील..)
पण बऱ्याचदा हे हिशोब मोघम राहतात (त्याची कारणे काही असोत!) पण मग हा न्याय संशोधन आणि गणिताना लावता येणार नाही..(नाहीतर आमच्या गणिताच्या मास्तरांनी कधी आमच्यावर छडीचे प्रयोग केले नसते.. )

नवे फरक सूक्ष्म जरी असले तरी मत बदलणार नाही अथवा बदलण्याची गरज नाही हे काही मान्य नाही..

न्यूट्रिनोजच्या वेगाबद्दलचे हे एक फक्त निरीक्षण झालेले आहे. त्यामुळे जुन्या सिद्धांतानुसार केलेल्या भाकिताला (किंवा त्यामागील गृहीतकृत्याला) धक्का बसला असला तरी त्यासंबंधीचा नवा सिद्धांत अद्याप कोणी मांडलेला नाही.

लोकसत्तेतील लेख वाचला होता. हैयो हैयैयो तो चर्चेस आणल्याबद्दल त्यांचे आभार.

न्युट्रिनो हे प्रकाशवेगापेक्षा जास्त वेगाने जात असतील तर सापेक्षतावादातील काही गृहितकांचा पुनर्विचार करावा लागेल हे साहजिक आहे. विज्ञानात गृहितकांचा पुनर्विचार एरवीही करता येतो ती गोष्ट वेगळी. पण प्रयोगातील वारंवारीता अजूनही नीटशी प्रस्थापित झाली नसावी असे एकंदर वाचनावरून वाटले. अशी वारंवारिता ध्यानात आल्यास प्रयोगाचे मूल्य वाढेल. त्याच बरोबर पॉपरच्या फॉल्सिफिकेशन तत्वाचा वापर होऊन या प्रयोगातील विविध अंगांकडे पाहिले जाईलच. या कसोटीतूनही प्रयोग उतरला तर त्याच्या परिणामांना नाकारणे मूर्खपणाचे ठरेल. पण तोपर्यंत सबूरीने घेतले पाहिजे. माझ्या मते अजून ती वेळ आलेली नाही.

यापूर्वीही प्रकाशवेगाहून जास्त वेगाने धावणार्‍या संदेशाची कल्पना केली गेली होती. क्वांटम एन्टॅन्गल्मेंट मधे असे काहीसे घडेल असा त्यावर एक आक्षेप होता. विशेषतः हा आक्षेप बोह्मनी मांडलेल्या (विज्ञानजगतात फारसा मान्य नसलेल्या) सिद्धांतावर होता. याच बरोबर टॅकियोन नावाच्या कल्पित कणाचा सिद्धांत सुदर्शन यांनी मांडला होता. हा कण त्यांच्या मते भूतकाळात जाणार ऋणमासाचा वगैरे होता. काही प्रयोगात प्रकाशाचा वेग मोडल्याचा दावा पूर्वीही झाला होता.

लोकसत्तेतील लेखात वैज्ञानिक भाबडेपणाबद्दल लिहिले आहे. कदाचित ते खरे असेल म्हणजे काही जण भाबडी असतीलही पण बहुतेकांना भाबडे मानणे धार्ष्ट्याचे ठरेल. चर्चेत संदर्भ दिलेल्या आइन्स्टाईनच्या उतार्‍यावरूनही ते सहज कळते.

चर्चेच्या निमित्ताने नवीन माहिती कळली. विशेषतः धनंजय यांनी दिलेला संदर्भ आणि विसुनानांनी संदर्भित केलेला निबंध यामुळे चांगले वाचायला मिळाले.

प्रमोद

विज्ञानाची एक व्याख्या अशी आहे :
सायन्स् इज् द कंटीन्युअस् डिस्कव्हरी ऑफ् इट्स् ओन् मिस्टेक्स्.

धन्यवाद.

प्रतिसाद वाचतो आहे, त्यासह विषय समजावून घेतो आहे. वरकरणी कठीण वाटणारे विषय सोपे करून मांडण्याची उपक्रमकरांची हातोठी वाखाणण्यायोग्य आहे. सार्‍या प्रतिसादकर्त्यांस धन्यवाद.

--
सॆन्दमिऴ् नाडॆऩ्ऩुम् बोदिऩिले इऩ्बत्तेऩ् वन्दु पायुदु कादिऩिले
ऎङ्गळ् तन्दैयर् नाडॆऩ्ऱ पेच्चिऩिले ऒरु सक्ति पिऱक्कुदु मूच्चिऩिले

हैयो हैयैयो!