सर्वप्रथम, दिवाळी अंकातील 'एक आनंदप्रिय, शांत देश : भूतान' हा लेख वाचणार्‍यांचे व लेख वाचुन अभिप्राय कळविलेल्यांचे अनेक आभार! मला प्रतिसादात तसेच इथल्या व वैयक्तीक इमेल पत्त्यावर अनेक प्रकारच्या विचारणा झाल्या त्याला जाहिर उत्तर देत आहे. खरंतर स्वतःच या विषयावर वेगळा धागा काढणे प्रशस्त वाटत नव्हते मात्र सर्वांच्या सोयीसाठी तसा धागा टाकत आहे:

भूतानला जायचे कसे काय सुचले?

काहि भाग हे सांस्कृतीकदृष्या / सामाजिक-भौगोलिक-ऐतिहासीक फार वेगळे आहेत व अनेक वर्षांपासून त्यांनी ते वेगळेपण कटाक्षाने जपले आहे. त्यातील काहि भागांत जागतीकीकरणाच्या रेट्यामुळे म्हणा, अटळ आर्थिक गरजांमुळे म्हणा ही संस्कृतीची वर्षानुवर्षे धरलेली कास सोडावी लागत आहे. असे काहि प्रदेश बदलत आहेत असे कळल्यावर ते पूर्णपणे बदलायच्या आत तिथे भेट देणे मला महत्ताचे वाटते. भुतानला लोकशाही आली आणि तिथे टिव्हीला मान्यता मिळाल्याची बातमी गेल्या ३-४ वर्षांत कधीतरी वाचली होती. एकदा टिव्ही आला की अनेक गोष्टी बदलतात, त्या फार बदलायच्या आत तिथे जाऊन यावे या विचारांनी तिथे जायला प्रेरीत झालो.

अश्याप्रकारची 'लवकरच बदलतील' अशी शक्यता असणारी अन्य स्थळे सुचवाल का?

श्रीलंका, नागालँड (नवी विटी नवे राज्य-- आता येथे जाणे सुरक्षित झाले आहे, पर्यटकांचा लोंढा वाढायच्या आत जाऊन यावे)
व्हीयेतनाम, कंबोडीया (वेगाने होत असलेले अमेरिकीकरण)
नेपाळ (विषेशतः एव्हरेस्ट बेस कँप -- इथे टार रोड जातो आहे)
कैलास मान सरोवर (तिबेटकडून नव्या टार रोड ची योजना प्रत्यक्षात आणण्यास सुरवात)
हिमाचल प्रदेश मधील लाहौल स्पिती जिल्हा (रोहतांगच्या ऐवजी नुकतेच सोनिया गांधी यांनी भुमिपुजन केलेला बोगदा आला की याचा लडाख व्हायला वेळ लागणार नाही :( )

किती लोक गेला होतात? एकट्या दुकट्याने, कुटुंबासोबत सफरीला जावे का? लहान मुलांसाठी तो प्रदेश कसा आहे?

आम्ही (वेगवेगळ्या वयोगटातील) ७ जण गेलो होतो. सहकुटुंब गेलो होतो (लहान वयातील कोणी नव्हते). रस्त्यावरील प्रवास तसंच फारच (हिलामयीन) घाटाघाटाचा प्रवास व हाय अल्टीट्यूड असल्याने लहान मुलांना नेणे कितपत योग्य आहे हे ज्याचे त्याने ठरवावे. मी लहान मुलांना (८-१० वर्षांखालील) नेणे शक्यतो टाळा असे सुचवेन. या शिवाय गाडी लागणार्‍यांना तर अजिबात नको.
थोडक्यात 'मौज-मजा', 'गंमत', उत्तम भोजन वगैरे गोष्टी येथे नाहीत. लहान मुलांना आवडतील अशी स्थळेही फारशी नाहीत. केवळ अमाप निसर्ग सौंदर्य आहे जे प्रत्येकाला आवडेल याची खात्री आहे. शिवाय अत्यंत वेगळी संस्कृती बघायला मिळेल मात्र त्यासाठी आपणहून प्रश्न विचारायची तयारी असली पाहिजे.

भुतानला जायला काय पर्याय आहेत? खर्च किती?

• आम्ही मुंबई ते बागडोगरा विमानाने व पुढे अखंड एसयुव्ही केली होती. विमानप्रवास धरून माणशी खर्च ३५-४० हजार् आला होता. (काहिंनी तिकिटे उशीरा काढल्याने भव वाढले होते मात्र ते योग्य व्यवस्थापनाने टाळता येऊ शकेल)
• दुसरा कमी खर्चिक पर्याय न्यू जलपैगुडी पर्यंत ट्रेनने जाणे हा आहे मात्र तो आर्थिक ताण नसल्यास टाळावा असे सुचवेन कारण हा दोन अडीच दिवसांचा प्रवास इतका शीण आणतो की भूतानमधील प्रवास नकोसा वाटु शकतो
• तिसरा पर्याय अर्थातच पारोपर्यंत विमानाने जाणे हा आहे. तो बराच खर्चिक आहे. माणशी खर्च ६०-६० हजारा पर्यंत जाईल असा अंदाज करता यावा.

(अर्थात हा खर्च प्रवासी भारतीय नागरीक आहेत असे गृहितक धरून दिलेले आहे. नसल्यास खर्च दुप्पटीहून अधिक धरावा :) )

तुम्ही गेला होतात त्यापेक्षा वेगळी स्थळे प्रेक्षणीय आहेत का?

होय. आम्ही केवळ पश्चिम भूतान व मध्य भुतानचे एक स्थान (पुनाखा) बघितले. इतर अनेक स्थळे आहेत. दुर्गम भाग व कठीण रस्ते यामुळे सर्व स्थळे बघायची असतील तर बराच जास्त वेळ ठेवावा लागतो

भुतानला जायचा उत्तम काळ कोणता

पर्यटनासाठी भूतानसाठी एप्रिल ते जून हा उन्हाळ्याचा काळ उत्तम काळ आहे. पावसाळा अतीतीव्र असल्याने भूतान पावसाळ्यात पूर्णपणे बंद असते. हिवाळ्याचा मध्य सोडल्यास (डिसेंबर ते फेब्रुवारी) हा हिवाळ्यात अनेक सण, उत्सव असतातच शिवाय पक्षीनिरिक्षणासाठी हिवाळा सुरू होताना व संपतानाचे दिवस निवडावेत या काळात काहि स्थानिक पक्ष्यांचा विणीचा हंगाम असतो. ट्रेकिंगसाठी मात्र् एप्रिल ते जून उत्तम

भुतानला स्वतःचाना आधुनिक राजकीय इतिहास आहे का?
भुतान-नेपाळ अस्थिरता आहे असे ऐकले आहे. तिथे जाणे कितपत सुरक्षित आहे?

होय भुतानला आधुनिक इतिहास आहे. काहि दशकांमधे त्यांचे आणि नेपाळचे (खरंतर गुरखा जमातीचे) वितुष्ट आहे होते (आहे). (बहुदा गेल्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात) नव्या घटनेनुसार केवळा भुतानच्या 'मुळ रहिवासी व त्यांच्या कुटुंबियांना' भुतानचे नागरीक म्हणून मान्यता दिली.
भुतानचे नागरीक सोडल्यास इतरांना भुतानमधे कायम वास्तव्यास परवानही नाही. इथे अनेक असलेले नेपाळी अचानक 'परदेशी' झाले. भुतानने त्यांना हाकलून लावले. त्यांनी भारताकडे आश्रयाची याचना केली मात ती भारताने फेटाळली. सध्या हे निर्वासीत नेपाळ मधे रहातात व हा प्रश्न युनोमधे खितपत पडला आहे. मधे-मधे याविरुद्ध निदर्शने वगैरे होतात मात्र पर्यटकांना असुरक्षित केल्याचे ऐकिवात नाही.
याशिवाय काहि विद्रोही भारतील आतंकवादी/लनक्षलवादी/डावे मुलतत्त्ववादी भुतानमधून आपला क्यांप चालवायचे त्यांना काहि वर्षांपूर्वीच हाकलण्यात भुतानच्या सेनेने यश मिळवले आहे. विकीपिडीयावर अधिक विस्ताराने माहिती मिळावी

या व्यतिरिक्त काहि प्रश्न/ अभिप्राय/पुरवणी असल्यास या धाग्यावर द्यावेत ही विनंती