माझा प्रवास

विष्णुपंत गोडसे गुरुजी यांनी १८५७ साली उत्तर हिंदुस्तानाचा प्रवास केला होता. याबद्दल त्यांनी मोडीत लिहून ठेवले होते पण कुणास दाखवण्याचा धीर झाला नव्हता. साधारण १९०० सालच्या सुमारास त्यांनी आपले हस्तलिखित दाखवले. चि.वि.वैद्य यांनी ते १९०७ साली प्रकाशित केले. नॅशनल डिजिटल लायब्ररीत ते येथे उपलब्ध आहे.

मराठीतील हे एक महत्वाचे पुस्तक आहे. शंभर उत्तम पुस्तकांमधे याचा समावेश म.टा. ने केला होता (अशी माझी आठवण आहे.).
आत्मचरित्रात्मक कथनातील एक महत्वाचे पुस्तक, १८५७ सालच्या हकिकतीवर (एकमेव?) प्रत्यक्ष दर्शी मराठी लिखाण अशी त्याची ओळख करून देता येईल. लेखकाचा मोकळेपणा या पुस्तकाच्या वाचनातून जाणवतो.

मराठी पुस्तके साठी या पुस्तकाची निर्मीती करण्याचे काम बरेच दिवस चालू होते. निर्मितीकरण करणार्‍यांच्या अडचणीतून हळू हळू हे पुस्तक मार्गी लागले. हे पुस्तक नेहमीप्रमाणे पीडीएफ आणि एचटीएमएल दोन्ही पद्धतीने देण्याचा विचार होता. पण वेळेवर एचटीएमएल तांत्रिक कारणाने जमले नाही. मराठी पुस्तके मधे हे पुस्तक इथे मिळेल. नेहमीप्रमाणे मुद्रितशोधनाचा प्रयत्न केला आहे. चुका आढळल्यास कळवावे (कुणी चुका दुरुस्त करणार असतील अशा मदतीची आम्हाला गरज आहे.). मूळ पुस्तकाप्रमाणे काही शब्द अर्धवट सोडून दिलेले आहेत. मोडीत लघुकरण करताना कित्येक शब्द समजण्यापर्यंत काही अक्षरे लिहून नंतर दोन दंड लिहिण्याची पद्धत पूर्वी होती. त्याच पद्धतीत हे टंकिले आहे.

मराठी पुस्तके साठी बुद्धचरित्र भाग एक आणि दोन लेखक धर्मानंद कोसंबी सध्या जवळ जवळ तयार आहे. काही दिवसात ही दोन पुस्तके जालावर येतील.

पुस्तकातील काही उतारे येथे देत आहे. मूळ पुस्तक वाचण्यास प्रेरणा मिळावी म्हणून.

समयी ते सिपाई बोलूं लागले. एक सिपायाचे वय ५० सीचा सुमार होता व एक ३५ साचा सुमार होता. दोहोंपैकी वृद्ध सिपाई याणे बोलण्यास आरंभ केला. इंग्रज सरकार आजदिनपर्यंत राज्य चांगल्या रीतीने करीत आले. परंतु थोडे दिवसावर सरकारची बुध्धी नष्ट जाहाली आहे. कारण गुदस्त साली म्हणजे पाचचार महिन्यावर सुमारे विलायतेकडून काही चमत्कारिक बंदुका म्हणजे कडामिनी, तुबुक अशा तर्हेचच्या हिंदुस्थानात पाठविल्या. त्या बंदुकास गोळी सुमारे जांभळा एवढी लागते. त्याही गोळ्या विलायतेहून इकडे आल्या, त्या बंदुका व गोळ्या पाहून सिपाई लोकांस आनंद जाहला. कारण पहिल्या बंदुकापेक्षा दोनसे कदम गोळी जास्त जात्ये. याकरिता सर्व हिंदुस्थानात बंदुका वाटल्या गेल्या व त्या बंदुकाकरिता काडतुसे तयार विलायतेस करून इकडे सर्व छावण्यांतून पाठविली. ती काडतुसे दातांनी तोडून कार्य करावे लागते. हिंदुस्थानात कलकत्त्यापासून चार कोसावर दमदम म्हणून जे छावणीचे मोठे ठिकाण आहे, तेथे काडतुसे करण्याचा कारखाना सुरू केला आहे. तेथे येक गोष्ट अशी घडली की, कोणी एक ब्राह्मण सिपाई येके दिवशी येका तळ्यावर पाणी भरीत होता, तेथे एक चांभार येऊन त्याजपासी त्याचा लोटा पाणी प्यावयास मागू लागला. तेव्हा ब्राह्मण सिपाई याणे त्याला सांगितले की, मी जर आपला लोटा तुजपासी दिला तर तो विटाळेल, म्हणून तो माझ्याने देववत नाही. ते ऐकून तो चांभार त्यास म्हणाला अहो, तुम्ही जात जात म्हणोन फार उडया मारू नका. आता जी नवी काडतुसे करीत असतात, त्यास गाईची व डुकराची चरबी लावितात. आणि ती चरबी स्वता आपले हातानी काढून देतो. आणखी ती काडतुसे तुम्हाला दातांनी तोडावी लागणार, मग तुमचे सोंवळे ते कोठे राहिले. उगाच रिकामा डौल कशास पाहिजे. असे होता होता दोघे हातपिटीस आले. त्यांची मारामार चालली तेव्हा आसपासचे लोक बहुत जमले. त्यांनी झालेला सर्व वृत्तांत ऐकिला.

काही दिवसानी मोरोपंत तांबे यांचे कुटुंब कैलासवासी जाहाले. ते समई झासीवाली राणी ही मुलगी वयानी पाच चार वर्षांचा सुमार असावा. पुढे तांबे याणी ती मुलगी वाढीवली. दुसरे घरात माणूस नव्हते. नेहमी होमशाळेत बापाबराबर येऊन तेथेच खाणेपिणे सर्व बापाबराबरच श्रीमंताकडे होत असे. मुलीस बालबद व मोडी लिहिण्याचा अभ्यास चांगला ठेविला होता व ती मुलगी लहानपणी फार अचपळ असे. बापाची लाडकी असे. कारण तांबे यांस या मुलीसिवाय दुसरे अपत्य कन्या किंवा पुत्र नव्हते, आणि तिची आई कैलासवासी जाहालेली. ही कन्या पोरकी सबब वाड्यांतील सर्व मंडळी त्या मुलीचे लाडच करीत असत, आणि मुलगीही फार हुषार व निर्मळ, शाहाणी गौर वर्णाची, अंगानी कृष व उफाट्याची उंचीची उभारणी चांगली असे. नाक सरळ, कपाळ उंच व डोळे कमलपत्राप्रमाणे वाटोळे असून मोठेमोठे व कान मुखाला शोभा देणारे असे असून मध्यभाग कंबर शरीराचे झोकाप्रो। बारीक होती. असी मुलगी पित्याचे घरी दिवसेदिवस वाढत असता वरवर्णिनी जाहाली. दाहा अकरा वर्षांची जाहाली. विवाह करावा तर स्थळाची योजना होईना. कराडे ब्राह्मण ब्रह्मावर्ती थोडे होते सबब तेथे

गरीब गरिबाच्या मुली सुरूप चांगल्या गोत्रासी पडणार्या. अशा बहुत पाहिल्या, परंतु कोठे जमेना. याचे कारण गंगाधर बाबा राजा हा लौकिकात आठ प्रकारचे षंढ आहेत, त्या प्रो। हा राजा षंढ आहे. गंगाधर बाबाचे आचरण असे होते की, आपले वाड्यात माडीवर दोहोचोहो रोजी पुरूष वेष टाकून स्त्रीचा वेष घ्यावा. पैठणी नेसून जरीकाठी चोळी अंगात घालीत असे. मस्तकावर शेंडी फारच मोठी राखिली होती व काही कृत्रिमी केश लावून सुगंधी तेले लावून वेणी घालीत असे. कधी सर्व वेणीतील नग घालून पाठीवर सोडलेली असे. कधी खोपाही वेणीस असे. मूद वगैरे अलंकार सर्व घालीत असे. गळ्यात मोत्याचे पेंडे व गुजराथी ठुसी वगैरे गळसर्या हि घालून सरी व मोहराची माळ कंठा व मोत्यांच्या माळा घालून हातात गोट पाटल्या व बांगड्या व नाकांत नथ व पायांत तोडेजोडवी वगैरे सर्व स्त्रियांचे अलंकार जडावाचेसु॥ घालून स्त्रियाबराबर बोलणी वगैरे करीत असे. अशा कारणावरून गरीब लोक असा वर पाहून देणे त्यापेक्षा मुलीस पाण्यात लोटणे हे चांगले असे बोलत. काही लोक असे म्हणत की, आठ प्रकार षंढात आहेत त्यापो। हा असावा. शास्त्रांत आठ प्रकारच्या लखणापूर्वक व्याख्या आहेत त्यापो। सचेतन पुरुषाचे सिस्न हातात धरून खेळ केला म्हणजे त्या षंढास चेतना व्हावी हा एक प्रकार त्यातच आहे. हा प्रकार या राजास असावा. आणि हेच खरे, कारण प्रथम स्त्रीला येक पुत्र जाहाला होता. ती स्त्री व्यभिचारणी नव्हती, पतिव्रता साध्वी होती असे सर्व सांगतात. याजवरून राजा पुरूष आहे, असे गरीब लोक म्हणणारे त्याचे गोत्रासी व टिपणासी पडूं नये. हा राजा बहुत करून महिन्याचे महिन्यास स्त्रियासारखा एकीकडे बसून अस्पर्श दशा तीन दिवस भोगून चवथे दिवसे नाहाणाचा समारंभ मोठा करीत असे. नाहाणे जाहाले म्हणजे पलंगावर निजून पलंगाखाली अग्नी ठेवून केश वाळवीत असे. असे वेडे वेडे चाळे जरी करीत होता, तरी राज्य संमधे नोकरीचे मनुष्यास व रयतेस जरब फार ठेविली होती. न्यायानी विचारपूर्वक नीतीने राज्य चालविले होते. साहेब लोकात सतेजपणे महत्वीने आपला मोठेपणा सांभाळून राहात असे.

तात्यांनी कानपूर सर केले
कानपुरावर गंगातटात धूस बांधून म्हणजे वाळूच्या गोण्या पोती भरून कोटासारख्या शास्त्राप्रमाणे रचून व्यूह बांधून आंत गोरे लोकांची पलटणे होती. त्याणी त्या धुसाचा आश्रय करून लढाई माजवीत असत. बाहेरून काळे लोक लढत असत. परंतु त्यांचा धूस तोफांनी तुटेना. बहुत दिवस लढाई सुरूच होती. तों हे सिंदे सरकारचे मुरारीवरचे छावणीचे लोक गेले हेही बहुत लढले, तथापि कानपूर हाती येईना. इकडे श्रीमंत नानासाहेब यांचेमार्फत व्यूह कोणत्या आंगानी फोडावा याजबो। नेपाळी ब्राह्मण अनुकूल करून त्यास पाच साहाशे रू॥ देऊन कानपुरास आणून त्यास सर्व तेथील धूस दाखविला. त्याणी सांगतल्याप्रो। तोफांचे मोर्चे बांधून तोफांचा भडमार चालता जाहाला. आतूनही तोफा व कडामिनीचे बार होऊ लागले. बिगूलादि वाद्यें वाजूं लागली. रणधुमाळी सुरू जाहाली. वीर येकमेकांस मोठाल्या आरोळ्या देऊ लागले. ते समई विषसंमधी गोळे धुसात टाकीत चालले. तेणेकरून आतील सर्व लोक त्रस्त होऊन डोळे फुटून मनुष्य तडफडून स्वर्गाचा रस्ता धरू लागली. काळे लोक नाकसबी. सबब हे सर्व विषाचे गोळे तेथेच खर्च जाहाले आणि गोरे लोक बहुधा मरण पावले व काही गंगेकडील बाजूनी बाहेर पडले, हे काळे लोकांनी धरून कैद केले. या युद्धांत बाळासाहेब पेशवे स्वता मोरच्यावर जाऊन तोफेस बत्ती देत होते. ईश्वराने जय दिल्हा. कानपूर हस्तगत जाहाले व गोरे लोकांचे सर्व

ब्रह्मावर्ती कत्तल व लूटमार
श्रीमंत गंगापार गेल्यावर तिसरे दिवसी सकाळी चार घटका दिवसास ब्रह्मावर्ती हाला सुरू जाहाला. क्षेत्रामध्ये गोर लोक येताच सडकबिज्यन सुरू केले म्हणजे क्षेत्राचे रस्त्यावर जो पुरुष सापडेल त्यास मारावा. याप्रमाणे बहुत लोक मारले गेले व गोरे घरांत सिरून रूपे व सोने सापडले तेवढे लुटून नेले व जेथे जेथे त्यांस संशय आला तेथे तेथे भूमी व भिंती खणून अर्थ काढून घेतला. याखेरीज त्या प्रसंगात काही लोकांनी घरांतील अर्थ काढून आपले कंबरेस बांधून रस्त्यानी ध्रुवघाटाकडे जाऊ लागले. तो गोरे किंवा काळे लोकांची भेट जाहाली म्हणजे त्याणी तो अर्थ घ्यावा. गोरेकाळे कोणी ज्यास भेटले नाहीत त्यांचा अर्थ गांवलुटारू, गंगापुत्र वगैरे दांडगे लोकानी अर्थ लुटावा. याप्रो। क्षेत्रांत दंगा माजून राहिला. मग तेथील प्रजेचे दुःखास पारावार नाहीसी जाहाली. ब्रह्मावर्ती त्या दिवसी बारा वाजत तेथपर्यंत गोरे लोकांची सोने रूप्याचीच लूट जाहाली. नंतर क्षेत्रांतून गोरे श्रीमंतांचे वाड्यात गेले. इकडे क्षेत्रांत मंद्राजी काळे लोकांनी भांडेकुंडे चीजवस्तु, चिरगुट कपडे वगैरे तमाम सर्व जिनसांची लूट सुरू केली. तो दिवस सायंकाळपर्यंत लुटीचा होऊन दुसरे दिवसी

गोर्‍या बायकास आश्रय
रात्रौ गारदन साहेब येकटाच निघोन वाड्यापासी येऊन पहारेकरी यांस कळविले की, लक्षुंबाई साहेबांची आताच समक्ष भेट घेणे आहे तर माझी भेट करावी. त्याजवरून बाईसाहेबांस कळविले नंतर बाईसाहेब स्वता येऊन साहेबास खुर्ची बसण्यास देऊन आपणही बसल्या.
नंतर गारदन साहेबानी असे सांगितले की, आमचे काही होवो परंतु आमच्या बायकांचे संरक्षण आपले हातून जाहाले पाहिजे. माझी बायको नाजुक फार आहे तिजसारखी या हिंदुस्थानात इरोपीन लोकांच्या बायका आहेत यांत असी सुरूप नाजुक व चातुर्य दुसरी बायको नाही. तशात ती गरोदर सात महिन्यांची आहे, यास्तव आपण आपले घरी वाड्यात ठेवावी. आपले घरी भांडी घासील, दळणकांडणही करील. परंतु तिचा जीव रक्षण करावा. या उपर मजला सांगणे नाही. असे ऐकून बाईसाहेबांनी उत्तर केले की, मी होता होईपर्यंत संरक्षण करीन. तुम्ही काळजी करू नये. असे सांगोन बाईसाहेब उठोन गेल्या. साहेबही उठोन आपले गोटात गेला. दुसरे दिवसी सकाळी सात वाजता गोरे लोकांच्या बायका तेथे होत्या तितक्या निघोन बाईसाहेबांचे वाड्याजवळ आल्या. ही खबर बाईसाहेबांस लागताच येक जागा रिकामी पाहून तेथे कैद करून सर्व मुले बायका पाहर्याेत ठेविल्या.

शत्रुक्षय व्हावा, राज्य चांगल्या रीतीने चालावे सबब नवीन अनुष्ठानेही चालू केली होती. श्रीमहालक्ष्मीस रोज नवचंडी सुरू होती. ग्रहाबो। जप व दाने जेव्हाचे तेव्हा देत होते. श्री गणपतीचे देवालयात रोज सहस्त्र आवर्तनेही सुरू होती.

काम्य ग्रहयज्ञ
सरकारात काम्य ग्रहयज्ञ गृह्यपरिशिष्टोक्त करण्याबो। ठराव जाहाला. तो सहस्त्रपक्ष ठरला, त्याजबो। कुंडमंडप करण्याबो। ही ठराव जाहाला. पुढे जागा शोध करून कुंडे व वेदी वगैरे सर्व तयारी जाहाली. रोज ब्राह्मण होमाकडे शंभर नेमिले होते. अशा ग्रहयज्ञाचे समारंभात ब्राह्मणही मोठे मोठे कासीकर वगैरे बाहेर गांवचे ऋत्विज्य काही नेमिले होते.