चंद्रशेखर, येत चला - लिहित चला.

माहिती रोचक वाटली पण लेखाचा उद्देश ध्यानात आला नाही. :-)

सिरिअस म्हणजे व्याध म्हणजे मृग नक्षत्रातीलच व्याध ना!

अजूनही लेख टाका. लिहिले असतीलच तुम्ही काहीतरी नवे.

शीर्शक वाचून लेख वाचायला घेतला त्यावेळी वाटले होते की 'एव्हरी डॉग हॅज हिज डेअज्' ह्या इंग्रजी वाक्याशी संबंधित असेल असे वाटले होते. पण लेख वेगळा होता. माहिती माझ्यासाठी नवीन होती.

शेवटच्या दोन परीच्छेदावरून श्री. चंद्रशेखर यांची 'ग्रहतार्‍यांचा मानवी व मानवी समुहाच्या आयुश्यावरील परीणाम' या व अशाबाबतची मते बदलत आहेत, असे वाटते.

रोचक माहिती, लेखाचा नेमका सूर कळत नाही, तरिही रन्जक माहिती.

गमतीदार!

(आल्फा कानिस मेजोरिस तारा = व्याध तारा. नक्षत्रपथाबाहेरच्या ताककासमूहांची प्राचीन भारतीय नावे मला फारशी ठाऊक नाहीत.)

हा लेख लिहिताना श्वान दिन हे एक उदाहरण म्हणून घेतले होते. मानवी जीवनातील ताणतणाव व धकाधकी याच्याशी तारे , सूर्य यांचा ओढून ताणून संबंध लावण्याचा प्रयत्न अगदी पुरातन कालापासून कसा केला जातो आहे हे मला दर्शवून द्यायचे होते. आपण अजूनही राशी भविष्य. कोणत्या नक्षत्रावर जन्म झाला? वगैरे गोष्टींच्यावर विश्वास ठेवून ही परंपरा पुढे चालवतोच आहोत.
मात्र श्री रावलेसाहेबांचा प्रतिसाद वाचून हा लेख लिहिण्याचा माझा उद्देश असफल झाला आहे असेच म्हणावे लागेल.
चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

लेख वाचून dog-days ह्या phrase चा अर्थ लागला. ही phrase आपणा सर्वांच्या परिचयाची आहे पण मला असे वाटत होते की वाईट दिवसांचा थकावटीमुळे वाटणारा वाईटपणा दर्शविण्यासाठी त्यांना कुत्र्याची उपमा दिली आहे - जसे dog-tired ही अशीच परिचित phrase. नुसता वाईटपणा दाखविण्यासाठीदेखील हिंदी सिनेमांच्या चालीवर (कुत्ते-कमीने) वाईट दिवसांना कुत्र्याचा संदर्भ जोडला आहे असेहि वाटत होते. आता हे स्पष्ट झाले की हा वाईटपणा हे दिवस ऊष्म्याचे असतात अशा अर्थाचा आहे.

ह्या निमित्ताने टिळकांचे 'ओरायन'हि चाळले. तेथे ऊष्म्याऐवजी सूर्य आणि व्याध एकत्र उगवणे आणि त्यावरून नववर्षाचा प्रारंभ होणे एव्हढया मर्यादित अर्थाचाच उल्लेख मिळाला. मूळ लेखात सुचविल्याप्रमाणे ऋग्वेदकालीन आर्यांच्या 'धर्मशास्त्राप्रमाणे देवांना हविर्भाग देण्याची सर्व धर्मकृत्ये, शरद संपात दिनाच्या आधी संपवणे आवश्यक असे. या दिनानंतर दक्षिणायन किंवा अशुभ काल सुरू होत असल्याने, ही धर्मकृत्ये शरद संपात दिनाच्या आधी संपवावी लागत. या कारणामुळे एकदा कॅनिस मेजर तारका समूह पहाटे दिसू लागला की वर्षभराची धर्मकृत्ये संपवण्याची एकच लगबग व गडबड, ऋग्वेदकालीन आर्यांची सुरू होत असे. त्यामुळे त्यांच्यासाठी हे दिवस कष्टदायक व दगदगीचे असत. तेंव्हा पासून शरद संपात दिनाच्या आधीच्या कालातील या दिवसांचे, श्वान दिन असे नामकरण झाले असावे' असा अर्थ मात्र कोठेच दिसला नाही.

ओरायन ग्रंथातील १८० ते २०९ ही पृष्ठे वाचावीत
चन्द्रशेखर

लेख आवडला.
या निमित्ताने आकाशाशी अधिक ओळख झाली. (गुगल स्काय बघितले.) ओरायन (मृग+), मोठा कुत्रा, ज्यात व्याध आहे (कॅनिस मेजर) यांचे परस्पर संबंध कळाले. ग्रीकांच्या ८८ नक्षत्रांची थोडीफार ओळख झाली.

शरद संपात (22 सप्टेंबर) दिनाच्या एक किंवा दोन महिने पूर्वकालात, हा तारका समूह, सूर्योदयाच्या काही क्षण आधी, पूर्व क्षितिजावर दिसू लागतो व या नंतरचे पुढचे सहा महिने तो रात्री दिसतच राहतो. उत्तर गोलार्धातील देशांच्यात हा काल आत्यंतिक उकाड्याचा व एकूण जिकिरीचा व त्रासदायक असतो आणि त्यामुळेच या त्रासदायक दिवसांना श्वान दिन असे नाव दिले गेलेले आहे.

हे थंडीचे असले पाहिजे ना? (सहा महिने धरले तर).

नुकतेच वाचले की २४ जुलै ते २४ ऑगस्ट हे कुत्र्याचे दिवस म्हणून ओळखले जातात. आणि हे दिवस उकाड्याचे असतात हे खरे. येथील दुव्यानुसार हे दिवस थोड्या थोड्या वेगळ्या काळाशी जोडले गेले आहेत

दर ७१ वर्षांनी एक दिवस (२६०००/३६५) या वेगाने हा या नक्षत्राचे पूर्वे कडचे येणे बदलायला हवे. सुमारे २१०० वर्षांपूर्वी हा दिवस साधारण महिनाभर (पाच जून? ) ला हे नक्षत्र पूर्व क्षितिजावर दिसायला हवे. (अर्थात या वेळी कॅलेंडर नीटसे झाले नव्हते ही गोष्ट वेगळी.) सायन पद्धतीत (जी इंग्रजी कॅलेंडर पद्धत आहे) उकाड्याचे दिवस बदलत नाहीत (शीत-उष्मयुग फरक सोडल्यास). पण नक्षत्र उगवण्याचे (पूर्व क्षितिजावर येण्याचे) दिवस मात्र बदलतात. पूर्वी जून मधील नक्षत्र दिसायला लागल्यानंतर उकाड्याचे दिवस आले असे म्हणत असतील असे धरून चालू. हल्ली मात्र आपण महिनाभर पुढे गेलो आहोत. आणि तरीही त्यास कुत्र्याचे दिवस म्हणतो.

लेखाच्या निमित्ताने हे सगळे वाचायला मिळाले, धन्यवाद.

प्रमोद

कॅनिस मेजर हे नक्षत्र थंडीच्या दिवसात दिसते हे खरे असले. तरी पुरातन काळी जेंव्हा ते पूर्वे क्षितिजावर सर्व प्रथम दिसू लागत असे तेंव्हा उकाड्याचे दिवस असत. त्यामुळे उकाड्याच्या दिवसांना श्वान दिवस हे नाव मिळाले.
च
न्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

मृगा नक्षत्राबद्दल अनेकांना माहिती असेल पण वरील श्वानांपैकी ज्या व्याध तार्‍याविषयी चर्चा झाली आहे त्याच्या आनि मृग नक्षत्राविषयी थोडेसे:
आपल्याकडे मृग नक्षत्र हे आकाशात दिसणार्‍या ठळक नक्षत्रांपैकी एक. इतकेच नव्हे तर आपल्या कडे त्याविषयी कथा आहेत व ग्रीकांच्याही कथा आहेत दोघांना एकाच आकृतीत दिसणार्‍या गोष्टी त्या त्या प्रांतातील प्रधान घटकांकडे लक्ष वेधतात.
मृग नक्षत्र आकाशात असे दिसते:

ओरायन (मृग नक्षत्र + इतर तारे)

भारतीय मृग नक्षत्रात व्याध थेट येत नाहि मात्र त्याभोवतीच्या गोष्टीत त्याचे स्थान रोचक आहे

भारतीय कल्पनेत ही आकृती एका भांबावलेल्या मृगाची आहे. आपण मृगाचा बॉटम व्ह्यू घेत आहोत. भोवतीच्या चौकोनातील चार तारे (Betelgeuse, Bellatrix, Saiph, Rigel) हे मृगाचे पाय आहेत. खालील दोन पायांमधुन आलेली एक कमी प्रतीच्या तार्‍यांची अर्धगोलाकार माळ (IC430 पासून NCC1977) ही त्याने भदरून आत घेतलेल्या शेपटीचे प्रतीक आहे. तर geuse, Bellatrix मधील Meisa तारा व त्याभोवतीच्या दोन तार्‍यांनी मिळून मृगाचे डोके होते. (लक्षात ठेवा बॉटम व्ह्यु आहे :) )
आता हा मृग इतका घाबरलेला का बरे? अरेच्या त्याच्या पोटात तर बाण घुसला आहे (हेच ते तीन प्रसिद्ध एका रेषेतील व उच्च प्रतीचे तारे).. कोणी बरं मारला तो बाण? ती बाणाची रेषा मागे खेचली तर थेट पोहोचते एका तेजस्वी तार्‍याशी (रात्रीच्या आकाशातील सर्वात तेजस्वी 'तारा')..... हाच तो शिकारी ... 'व्याध'!!!

ग्रीक कल्पनेत ही वरील आकृती हीच एका शिकार्‍याची आहे. (वरील तारे + आजुबाजुचे तारे) त्यातील तीन तारे हा त्याच्या कमरेवरील पट्टा आहे. हातात शस्त्र आहे, एका हातात आसूड आहे आणि तो दोन श्वानांच्या गाडीवरून चालला आहे. त्यातील एक तेजस्वी श्वान म्हणून आपल्यासमोर येतो Sirius (भारतीय व्याध! :) )

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

उत्तम माहितीचे संकलन. मला स्वत:ला या नक्षत्राचा आकार मृगापेक्षा शिकार्‍यासारखा जास्त भासतो.
चन्द्रशेखर