कालपरवाच उत्तर मराठेशाही संदर्भातील धाग्यामध्ये असलेला कलकत्त्यामधील ’मराठा डिच’ चा उल्लेख आणि काही दिवसांपूर्वी योगप्रभूंनी केलेली सूचना ह्यांच्या अनुषंगाने भास्कर राम कोल्हटकर (भास्कर पंडित), नागपूरकर भोसल्यांच्या ओरिसा-बंगालमधील मोहिमा आणि संबंधित बाबींबद्दल पुढील मजकूर लिहीत आहे. ही माहिती प्रामुख्याने १९३६ मध्ये छापलेल्या कै. बाळकृष्ण श्रीधर कोल्हटकरसंपादित कोल्हटकर-कुल-वृत्त ह्या पुस्तकावरून घेण्यात आली आहे. जालावर उपलब्ध असलेली अन्य माहितीहि आवश्यक तितकी येथे आणली आहे. मीहि सध्या यथाशक्ति-यथामति हाच कुलवृत्तांत जालाधारित असा अद्ययावत करण्याचा उपक्रम चालवत असून माझ्या http://kolhatkar.org ह्या संकेतस्थानावर हे पुस्तक सुटया पानांच्या मार्गाने उपलब्ध आहे. त्यासाठी http://kolhatkar.org/book.htm येथे जाऊन पृष्ठे १४६-१६१ पाहावीत. (पूर्ण पुस्तक http://www.archive.org/details/KolhatkarKulaVrittanta_238 येथे मिळेल.)

भास्करराम (बंगाली संस्कृतीत भास्कर पंडित) आणि कोन्हेरराम कोल्हटकर ही नावे १७४०च्या दशकात नागपूरकर भोसल्यांनी चौथाई आणि सरदेशमुखी गोळा करण्यासाठी ओरिसा-बंगाल प्रदेशात ज्या मोहिमा काढल्या त्या संदर्भात वाचायला मिळतात. वडील रामाजीपंत म्हणून हे अनुक्रमे भास्कर राम आणि कोन्हेर राम हे त्यांचे दोन मुलगे. असे हे दोघे कोल्हटकर बंधु रघूजी भोसले ह्यांच्या सेवेत होते. रामाजीपंत हे मूळचे कोकणातले आणि रघूजीचे वडील बिंबाजी हेहि तेथीलच. रामाजीपंत कोकणाशिवाय वाईजवळ पांडववाडी येथेहि राहात असत. त्यामुळे ह्या शाखेला कोल्हटकर कुलवृत्तात ’पांडववाडी शाखा’ असे नाव पडले आहे. इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
शाहू छत्रपतींच्या काळात रामाजीपंत हे एक कर्तबगार व्यक्ति आणि रामभक्त सत्पुरुष म्हणून ओळखले जात. हबशांशी संघर्ष आला असता रामाजीपंतांनी परसोजी आणि अन्य भोसल्यांना मदत केली. त्या कुटुंबातील रघूजीला नंतर जेव्हा सेनासाहेब सुभा हे पद आणि नागपूर हे स्थान मिळाले तेव्हा रामाजीपंतांचे दोन मुलगे भास्कर राम आणि कोन्हेर राम ह्यांचाहि रघूजीबरोबर उदय आणि नागपूरच्या कामांमध्ये भरभराट झाली. १७४२ पासून बंगालमधील रघूजीच्या सैन्याचे प्रमुखपद भास्कर रामकडे होते आणि त्या कामात त्याने १७४२ ते १७४४ ह्या वर्षात त्याने बंगालच्या तीन मोहिमा केल्या. बंगालच्या अंतर्गत भांडणामध्ये एका पक्षाने निमंत्रण दिल्यावरून नागपूरकर भोसले बंगालमध्ये शिरले होते. नानासाहेब पेशव्यालाहि बादशाहाकडून बंगालच्या चौथाई-सरदेशमुखीची सनद मिळालेली असल्याने पेशवे आणि रघूजी ह्यामच्यामध्ये थोडे वितुष्ट निर्माण झाले होते. १७४४ साली नागपूरकरांच्या विरोधातील अलिवर्दीखानाने भास्कर रामास वाटाघाटीसाठी बोलावले आणि तंबूचे दोर कापून भास्कर राम आणि बरोबरचे २१ सरदार अशा लोकांना तलवारींनी कत्तल करून दग्याने मारून टाकले. ह्या सर्व बाबींचे अधिक तपशील वर दिलेल्या संदर्भात पाहावयास मिळतील. (थोडे अवांतर: शेजवलकरांच्या एका लिखाणात, बहुतेककरून रियासतीच्या नानासाहेब पेशवा भागाच्या परीक्षणात, असे वाचल्याचे आठवते की वरकरणी मामुली वाटणारी ही दोन मराठा पक्षांमधली चुरस त्या काळात इंग्रजांच्या पथ्यावर पडली आणि प्रथम बंगालमध्ये आणि नंतर हिंदुस्तानात सत्ता काबीज करणे त्यांना जमू शकले. अशा अर्थाने ही चुरस जागतिक राजकारणावर मोठा प्रभाव टाकणारी ठरली.

ह्याखेरीज At http://bardhaman.nic.in/histandback.html येथे पुढील मजकूर वाचायला मिळतो.

"Maratha army from Nagpur under Bhaskar Pandit had entered into Bengal in 1740. At that time, Alivardi Khan was the Nawab(Governor) of Bengal-Bihar-Orissa. He set out for Orrissa to subdue Shuja-ud-din, deputy governor of Orrissa and on his return journey from Cuttack, he retreated to Barddhaman in April 1742 where the Marathas surrounded him. They cut off his supplies and driven by hunger, he had to attempt a retreat to Murshidabad via Katwa. At Nigum Sarai, fourteen miles from Katwa, a desperate rear-guard action was fought and he managed to reach Katwa. From June 1742 Katwa become the head quarter of the Maratha Army. The west of the Bhagirathi under this district thus temporarily passed into the hands of the Marathas. The Marathas committed unspeakable atrocities on the helpless population of this district. An eye-witness, Vaneshwar Vidhyalankar, the court pandit of the Maharaja of Barddhaman wrote: इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
"Shahu Rajah's troops are niggard of pity, slayers of pregnant women and infants, of Brahmins and the poor, fierce in spirit, expert in robbing the property of every one and committing every kind of sinful act. ...". इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
मराठा सैन्याच्या ह्या चढायांची आठवण अनेक प्रकारे बंगालमध्ये जिवंत राहिली आहे. इंग्रजहि तेव्हा कलकत्त्यामध्ये आपले बस्तान बसवत होते. त्यांच्या फोर्ट विल्यमला पश्चिमेच्या बाजूने हुगळी नदीचे संरक्षण होते पण पूर्व बाजूस तसे काहीच नैसर्गिक संरक्षण नव्हते म्हणून मराठा सैन्याच्या विरोधात तेथे एक खंदक खणण्यात आला आणि त्याला Maratha Ditch असे नाव पडले. नंतरच्या काळात हा खंदक बुजवून तेथे Lower Circular Road नावाचा रस्ता बांधण्य़ात आला, हाच आजचा आचार्य जगदीश चंद्र बसू ह्यांच्या नावाचा AJC Bose Road. पहा http://en.wikipedia.org/wiki/Maratha_Ditch आणि http://en.wikipedia.org/wiki/AJC_Bose_Road_%26_APC_Road इइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
मराठा सैन्याची सर्वसामान्य जनतेला जी धास्ती पडली होती त्यावरून बंगाली भाषेत बागुलबुवा अशा अर्थाचा ’बारगी’ असा शब्द रूढ झाला. बंगाली माता न झोपणार्‍या मुलांस बारगीची भीति दाखवीत. पुढील बंगाली कविताहि पहा:

chhele ghumalo, pada judalo bargi elo deshe
bulbulite dhan kheyechhe, khajna debo kise?
When the children fall asleep, silence sets in, the Bargis come to our lands, Bulbulis (birds) have eaten the grains, how shall I pay the rent. (http://en.wikipedia.org/wiki/Bargi)

उरिया आणि बंगाली साहित्यातहि ह्या घटनांचे प्रतिबिंब दिसते. फकिर मोहन सेनापती ह्यांची ’लछमा’ नावाची कादंबरी ह्या घटनांचा उल्लेख करते. (http://tinyurl.com/2pmw54). ’बोंगे बारगी’ (उच्चार ठीक आहे?) अशा नावाचे एक नाटक बंगाली रंगभूमीवर १९२२ साली आले होते. त्याची माहिती अशी:

"The second is a Bengali play called 'Vange Bargi' or 'Bargis in Bengal' by Nishikant Basu Ray. It was one of the successful productions of the Bengali Drama troupe called 'Monmohan Theatre'. It came out in 1922 and the well-known Bengali theatre actor Surendranath Ghose aka Dani Babu played the central role of Bhaskar Pandit. The treatment is sympathetic to Bhaskar Pandit, who is depicted as just, upright, deeply religious and noble." पहा पृष्ठ ४४८९, http://tinyurl.com/ywft94 (The Encyclopaedia Of Indian Literature, Volume Five (Sasay To Zorgot) येथून.
)इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
नंतरच्या काळात भास्कररामचा भाऊ कोन्हेरराम आणि त्याचा मुलगा बाबूराव ह्यांचेहि अनेक उल्लेख नागपूर आणि सातारा राजकारणात मिळतात. भास्कररामाच्या नागपूरातील कुटुंबाचे पुढे काय झाले ह्याबाबत एक संशोधननिबंध मला उपलब्ध झाला तो येथे वाचता येईल: http://kolhatkar.org/Special%20Articles/bhaskar_konher.pdf इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
कोल्हटकर कुटुंबाच्या ह्या शाखेला पांडववाडी शाखा असे म्हणतात ह्याचा उल्लेख वर आला आहेच. ह्या शाखेचे आज पांडववाडीला काय उरले आहे हे जाणण्यासाठी मी एकदा वाईजवळ त्या गावी गेलो होतो. तेथील उर्वरित गोष्टी आणि कौटुंबिक संबंध ह्यांचे वर्णन करणारा मी लिहिलेला छायाचित्रांसहित एक लेख http://kolhatkar.org/Special%20Articles/pandavwadi_story.pdf येथे आहे. ह्या कुटुंबाच्या संबंधित माहिती बरोबरच २००-२५० वर्षात अशा प्रतिष्ठित घराण्यांचे नंतर काय झाले ह्याचेहि दर्शन हा लेख आणि वरचा संशोधननिबंध वाचून मिळते.
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइ इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ
इइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइइ