वास्तविक हा लेख मला काल - दिनांक २१ सप्टेंबर रोजी इथे प्रकाशित व्हावा असे वाटत होते, पण इथल्या [किंवा कदाचित माझ्या मशिनमधील] तांत्रिक अडचणीमुळे मी इथे 'मराठी' टंकन करू शकत नव्हतो. असो, ती अडचण इथल्याच एका सदस्याच्या मार्गदर्शखाली सोडविली आणि आता २१ ऐवजी २२ सप्टेंबर या तारखेला 'सदानंद रेगे' यांच्याविषयी लिहित आहे. [२१ सप्टेंबर १९८२ रोजी त्यांचे निधन झाले होते].

सत्यकथा परंपरेतील 'लघुकथा' कार म्हणून त्याना त्या काळातील बिनीच्या चार शिलेदारांबरोबर जरी प्रवास करता आला नव्हता तरी त्यांचे नाव सातत्याने खटाववाडी दुनियेतील अंगणात अग्रभागी राहिले होते. कथा आणि कविता या दोन्ही प्रांतातील त्यांची वाटचाल चांगलीच होती. चित्रकार होते पण या सार्‍या गोष्टी अर्धवट राहण्याचे कारण म्हणजे त्यांच्या वयाच्या तेराव्या वर्षीच त्यांच्यावर विधवा आई आणि चार भावंडे यांच्या पालणपोषणाची पडलेली जबाबदारी. मॅट्रीक चांगल्या मार्क्सनी उत्तीर्णं होऊनही आर्थिक हलाखीमुळे एका स्क्रीन प्रिन्टिंगवाल्याकडे महिना पंचवीस रुपयाची नोकरी. रेल्वेत नोकरी करीत करीत मॅट्रिक नंतर तब्बल १७ वर्षांनी ते एम.ए. झाले.

पुढील वाटचालीवरही लिहिता येईल, पण आज या क्षणी मला त्यांची काही वर्षापूर्वी एक असंग्रहीत कविता माझ्या समानधर्मीय मित्राच्या डायरीत मिळाली होती, जी त्याने 'अभिरूची' मधून उतरून घेतली होती; ती इथल्या वाचनप्रेमी सदस्यांसाठी द्यावी असे वाटले, म्हणून हा लेख प्रपंच. काल त्या मित्राकडेच 'सदानंद रेगे' स्मृतीदिनानिमित्य बोलत बसलो असताना त्या कवितेची आठवण झाली. ती इथे एवढ्यासाठीच देत आहे की मराठी पुस्तकांच्या दुनियेत 'प्रकाशक' या नावाचा प्राणी काय चीज आहे हे तमाम मुरलेल्या लेखकांना माहीत असते, पण होतकरूना ही जमात काय आहे हे त्या गावाला गेल्यावरच उमजते. जो लेखक प्रकाशकाकडे बंडखोर वृत्तीने पाहण्याचा प्रयत्न करतो त्याची प्रकाशक कशी 'वाट' लावतो याबद्दलच्या खूप खाजगी कहाण्या प्रसिद्ध आहेत. सदानंद रेगे यांच्याबाबतीतही काहीसे असेच घटीत झाले असणार त्याला ही 'प्रकाशक' नावाची कविता साक्षीदार आहे.

२१ सप्टेंबर १९८२ ला त्यांचा मृत्यु झाल्यानंतर दिलीप चित्रे यानी 'अभिरुची' च्या जानेवारी १९८३ च्या अंकात प्रकाशित केली होती. [रेग्यांच्या कोणत्याही संग्रहात ही कविता आलेली नाही.]

"प्रकाशक"

प्रकाशक हा मदारी असतो
लिहिता ना येणार्‍यांना तो लिहिते करतो.
पाणीपुरीला जसे जिर्‍याचे पाणी
तसा तो लेखकांना अटळ असतो.
त्याच्याकडे एक भली मोठी बॅटरी असते.
काळोखातल्यांना तो प्रकाशात आणतो.
प्रकाशक हा पेटीतल्या मिठाईसारखा सुसंकृत असतो.
कशासाठी तरी तो सारखी झीज सोशीत असतो.
लेखकाप्रमाणेच तोही वरचेवर सेमिनारला वगैरे जातो.
लेखकातले जे गाणारे असतात त्यांचे गाणे करतो.
सटीसहामासी लेखकाना घरी बोलावून
तो त्याना रॉयल टी देतो.
प्रत्येक प्रकाशकाच्या देवघरात शॉयलॉकचा फोटो असतो.
या चित्रातला शॉयलॉक साईबाबांसारखा दिसतो.
दिवसाचे तेवीस तास तो वात्सल्यरसाने ओथंबलेला असतो.
पण केव्हा केव्हा तो खणखणीत परखडपणाही दाखवतो.
'कोळशाच्या दुकानातले कोळसे' तशी तुमची पुस्तकं
ही त्याची गर्जना ऐकून् भले भले लेखक शब्दगळीत होतात.
प्रकाशकाचे गणित रँग्लर परांजप्यांसारखे असते.
पै पैच्या हिशोबागणिक तो नाथांसारख्या टाळ्या वाजवतो.
प्रत्येक प्रकाशक हा मॉमपेक्षाही अधिक पैसे लेखकाला वाटतो.
देवळाच्या पायर्‍या उतरीत तो खाली येऊ लागला
की धट्टेकट्टे लेखकही लुळ्यापांगळ्याचं सोंग घेऊन उभे राहतात.
ज्या लेखकाना आयुष्यात एकदा तरी मोटरीत बसायचे असते,
त्याना प्रकाशकावरच मदार ठेवावी लागते.
प्रकाशकाचा स्वतःचा असा दरबार असतो.
या दरबारात बसून प्रकाशक लेखकाना शहाणे करूनी सोडतो.
या दरबारात येताना लेखकाना मानेला स्प्रिंगा लावून घ्याव्या लागतात.
टाळ्यांचे टेपरेकॉर्डिंग त्याने खास अमेरिकेहून आणलेले असते.
लेखक म्हणजे कारकून या सत्याचे प्रूफ प्रकाशक प्रत्यही देत असतो.
पुस्तके बांधून घेण्यापलीकडे कसलंच बायंडिंग प्रकाशकावर नसते.
लठ्ठ् लेखकांना तो नित्य नेमे डायेटवर ठेवतो.
मठ्ठ लेखकांना तो फटकन् बोलतो.
हा़डकुळ्या लेखकांच्या बेडकुळ्या काढून दाखवतो.
भांडकुळ्या लेखकांच्या तोंडाला लागायला याला लाज वाटते.
अशा या परमदयाधन प्राण्याला,
परमेश्वरा, जन्मोजन्मी प्रकाशकाचाच जन्म दे.
त्याला कुत्रं, मांजर् वगैरे करून आम्हा लेखकांची कुचंबणा करू नकोस.
तो कुत्रं झाला तर आम्हाला मांजर व्हावं लागेल.
तो मांजर झाला तर आम्ही उंदीर होऊ.
पुस्तकं खाणार्‍या झुरळांना कधीकधी
प्रकाशकाचा चेहरा फुटलेला वाटतो
म्हणून ही प्रार्थना एवढंच.
सहस्त्रयोन्या वगैरे आम्हा कर्मदरिद्रांना.
त्याला एवढी एकच ठेव,
पुस्तके छापण्याची...."

[सदर कविता ज्या उद्वेगाने - वा आलेल्या प्रकाशक-अनुभवातून - लिहिली गेली, तिचा प्रत्यक्ष काळ कोणता यावर ना 'अभिरूची' मध्ये टिपण सापडते ना त्यांच्या अन्यत्र प्रकाशित/अप्रकाशित साहित्यात. मात्र ढोबळमानाने १९७० च्या दशकातील ही कविता असावी असा (माझा) तर्क आहे.]