हल्ली इंग्रजीमधून प्रादेशिक भाषांत भाषांतर करणे फारच गरजेचे बनले आहे. सात-बाराच्या उतार्‍यापासून आपल्या नव्या उद्योगासाठीच्या प्रेस रिलीजपर्यंत कोणत्याही कागदपत्राचे किंवा मजकुराचे व्यावसायिक भाषांतर करून घेण्याची वेळ आपल्यावर कधीही येऊ शकते. माझ्याकडे भाषांतर करून घेण्यासाठी असे बरेचजण येतात. परंतु, त्यांना आपल्या गरजा नेमक्या माहीत नसल्याने आणि त्यांनी वेळेचे व्यवस्थापन नीट न केल्याने अशा प्रकारच्या कामांमध्ये बर्‍याच अडचणी येतात. या कारणास्तव भाषांतर करून घेण्याच्या कामातील प्रत्येक टप्प्यावरील 'ग्राहकाने पाळायच्या आणि टाळायच्या गोष्टी' अशा स्वरूपाचा हा लेख लिहिला आहे.

स्वतंत्र भाषांतरकार की एजन्सी?-
हे ठरवण्यासाठी दोन गोष्टी विचारात घ्याव्यात-
१- कामाचा आकार व उपलब्ध कालावधी- जर काम फार मोठे (१००-१५० पाने) आणि उपलब्ध वेळ कमी असेल, तर अशा वेळी स्वतंत्र भाषांतरकाराकडे न जाता एखाद्या एजन्सीकडे जावे. याचे कारण असे, की एजन्सीजकडे एकाच प्रकारचे भाषांतर करणारी एकाहून अधिक माणसे असतात. त्यामुळे तुमचे काम एकाच वेळी अनेक जणांना विभागून देता येते व त्यामुळे कमी वेळात जास्त भाषांतर होते. परंतु यात दोन तोटे असतात. एजन्सीजचे दर स्वतंत्र भाषांतरकारांपेक्षा जास्त असतात; कारण त्यात भाषांतरकाराचे शुल्क, मुद्रितशोधकाचे शुल्क व शिवाय एजन्सीचे शुल्क अंतर्भूत असते. दुसरा तोटा म्हणजे, अनेकांनी एकाच भाषांतरावर काम केले तर वेगवेगळे भाषांतरकार एकाच पारिभाषिक शब्दासाठी वेगवेगळे प्रतिशब्द वापरतात व परिणामी त्या भाषांतराचा दर्जा खालावतो. अशा वेळी ग्राहकाने सजग राहून पारिभाषिक शब्दांच्या वापरातले सातत्य राखण्याचा आग्रह धरला पाहिजे.
२- भाषांतराचा अपेक्षित दर्जा- एका व्यक्तीने केलेले भाषांतर दुसर्‍या एखाद्या भाषांतरकाराकडून तपासले न गेल्यास त्यात त्रुटी राहण्याची शक्यता असते. बर्‍याचशा एजन्सीजमध्ये भाषांतरप्रक्रियेत अनेक टप्पे असतात. पहिला टप्पा भाषांतराचा. याला फॉरवर्ड ट्रान्सलेशन असे म्हणतात. दुसरा टप्पा मुद्रितशोधनाचा. तिसरा टप्पा पुनर्भाषांतराचा, म्हणजे बॅक ट्रान्सलेशनचा. या टप्प्यात ते मराठी भाषांतर दुसर्‍या एका भाषांतरकाराला पाठवून त्याचे पुन्हा इंग्रजीत भाषांतर करून घेण्यात येते. चौथा टप्पा परीक्षणाचा, म्हणजेच रिव्ह्युइंगचा. यात पुनर्भाषांतर घेऊन त्याची मूळ इंग्रजी मजकुराशी तुलना करून अर्थात काही फरक पडला आहे का, ते पाहिले जाते. असे फरक आढळल्यास पाचव्या टप्प्यात संबंधित भाषांतरकाराकडून भाषांतर दुरुस्त करून घेतले जाते. प्रत्येक टप्प्यागणिक भाषांतरावरील खर्च वाढत जातो. काम किती महत्त्वाचे आहे, यानुसार यातल्या शेवटच्या चार टप्प्यांची २/३ अशी किती आवर्तने करायची ते ठरते. या प्रक्रियेमध्ये भाषांतर एकाच व्यक्तीने केले असल्यामुळे परिभाषेतले सातत्य तर राखले जातेच, शिवाय ते भाषांतर २-३ जणांच्या नजरेखालून गेल्याने त्यातल्या बर्‍याचशा त्रुटी काढून टाकल्या जातात.

भाषांतरकार किंवा भाषांतर एजन्सी कशी शोधावी?
बर्‍याच वेळा एजन्सीजची स्वतंत्र संकेतस्थळे असतात. स्वतंत्र भाषांतरकारांसाठी महाजालावर अनेक व्यासपीठे आहेत, तेथे भाषांनुसार आणि विषयानुसार भाषांतरकारांचा शोध घेता येतो. येथे एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात घ्यायची असते. प्रत्येक भाषांतरकाराला प्रत्येक विषयातल्या मजकुराचे भाषांतर करता येत नसते. प्रत्येक भाषांतरकाराची एखाद्या खास विषयावर पकड असते. उदा., 'क्ष' हा कायदेविषयक मजकूर सोडून इतर सर्व विषयांतील मजकुरांचे भाषांतर करतो. परंतु त्याच्याकडे सर्वाधिक अनुभव आणि सर्वाधिक कसब आहे ते वैद्यकीय मजकुराचे भाषांतर करण्यात. भाषांतरकाराच्या त्या त्या विषयातील कसबानुसार आणि अनुभवानुसार त्याचे भाषांतराचे दरही बदलत जातात.

भाषांतरकार कसा निवडावा?
शक्यतो सर्वच भाषांतरकार ग्राहकाच्या मजकुराचे नमुना भाषांतर करून देतात. अशा नमुना भाषांतरासाठी काही ठराविक शब्दमर्यादा असते. उदा. १०० शब्दांचे नमुना भाषांतर विनामूल्य व अधिक मोठा नमुना सशुल्क. या नमुन्याच्या आधारावर भाषांतरकार निवडता येतो.

भाषांतरकाराशी संपर्क कधी साधावा?
बर्‍याचदा असे होते, की ज्या दिवशी पूर्ण झालेले भाषांतर हातात हवे आहे, त्याच्या दोन दिवस आधी ग्राहक भाषांतरकाराचा शोध घ्यायला सुरुवात करतो व ग्राहक आणि भाषांतरकार या दोघांनाही खूप त्रास होतो. त्यामुळे असे न करता काही दिवस आधीच भाषांतरकाराशी संपर्क साधावा. याचे कारण असे, की भाषांतरकार इतर भाषांतरांच्या कामात गुंतलेले असतात. पुढच्या काही दिवसांचे (कधी कधी एका संपूर्ण महिन्याचेही) त्यांचे वेळापत्रक ठरून गेलेले असते व त्यात नवीन भाषांतराचे काम घुसवणे शक्य नसते. या कारणास्तव ज्या मजकुराचे भाषांतर करायचे आहे, तो लिहून झालेला नसला, तरी भाषांतरकाराशी संपर्क साधलेला चालतो, जेणेकरून आपले व त्या भाषांतरकाराचेही वेळापत्रक आधीच आखून ठेवता येते. परंतु ज्या दिवशी मजकूर पाठवण्याचे आश्वासन द्याल, त्याच दिवशी तो पाठवून आश्वासन पूर्ण करा. अन्यथा त्या भाषांतरकाराचे वेळापत्रक कोलमडून त्याला एखादे काम गमवावे लागते. दुसरा एक मुद्दा म्हणजे प्रत्यक्ष भाषांतरासाठी लागणारा वेळ. शक्यतो काही दिवस हातचे राखूनच भाषांतरकाराशी संपर्क साधावा व आपल्या कामाच्या आकारानुसार त्याचे भाषांतर करण्यास किती वेळ लागेल याचा अंदाज घ्यावा.

प्रत्यक्ष मजकूर देताना
आपल्याला भाषांतर नेमके कसे हवे आहे, याची स्पष्ट कल्पना ग्राहकाला असणे महत्त्वाचे असते. त्यासाठी भाषांतराचा वाचकवर्ग कोणता आहे याचा विचार करून भाषांतरित मजकुराची काठिण्य-पातळी किती असावी हे आपण ठरवून तसे भाषांतरकाराला सांगावे. तांत्रिक मजकूर असल्यास भाषांतरात मराठी परिभाषा वापरायची आहे का? मराठी परिभाषा उपलब्ध नसल्यास भाषांतरकाराने स्वतः नवीन शब्द घडवणे अपेक्षित आहे का? की इंग्रजी शब्द देवनागरीत लिहून वापरायचे आहेत? हे प्रश्न स्वतःला विचारून त्याची उत्तरे शोधून ठेवावीत किंवा भाषांतरकाराशी चर्चा करून या प्रश्नांची उत्तरे शोधावीत. जेणेकरून भाषांतरोत्तर प्रक्रियेचा कालावधी कमी होतो.
याचबरोबर, भाषांतर करून मिळाल्यावर आपण ते कोणत्या स्वरूपात सादर करणार आहोत याची ग्राहकाला आधीच स्पष्ट कल्पना असायला हवी. याचे कारण असे, की यावर फाँटची म्हणजेच टंकाची निवड अवलंबून असते. मंगल/युनिकोड फाँट कोरलड्रॉ मध्ये वापरता येत नाही. अशा वेळी बारहा वगैरे फाँट्स वापरावे लागतात. फाँट कन्व्हर्जन करणे सोपे असते हे खरे, परंतु तसे करताना फॉर्मँटिंग जाण्याची शक्यता असते. त्यामुळे हा मुद्दा आधीच लक्षात घेऊन भाषांतरकाराला आपल्याला कोणता फाँट हवा आहे हे सांगावे.

हे सगळे मुद्दे लक्षात घेऊन जर आपण भाषांतरकाराकडे गेलात, तर सर्व भाषांतरप्रक्रिया सुरळीत पार पडून तुम्हाला हवे तसे भाषांतर तुमच्या हातात पडेल.