डॉ. पांडुरंग सदाशिव खानखोजे (विकिपीडियावरून)

लाला हरदयाल ह्यांच्यावरील धाग्यातील गदर चळवळीच्या उल्लेखामुळे मला डॉ. पांडुरंग सदाशिव खानखोजे ह्यांच्या आगळयावेगळया आयुष्याची आठवण झाली. त्याबाबत हे थोडेसे लिखाण. १९५६-५७ च्या काळात खानखोजे मेक्सिकोमधून भारतात परतले तेव्हा त्यांच्याबद्दल केसरीमध्ये बरेच लिहून आल्याचे चांगले आठवते. ते आणि जालावरून उपलब्ध होणारी महिती ह्या लिखाणात आहे.

१८८४ मध्ये जन्मलेल्या खानखोजेंचे सुरवातीचे आयुष्य वर्ध्यात गेले. १९०९ मध्ये पुढील शिक्षणासाठी ते ओरेगॉन शेती कॉलेजात गेले आणि अमेरिकेतील गदर चळवळीत त्यांचा प्रवेश झाला. पहिल्या युद्धाच्या काळात रशियापर्यंत प्रवास करून त्यांनी ब्रिटिशांविरुद्ध चळवळी करण्याचा प्रयत्न केला, परिणामतः हिन्दुस्तानात परतण्यावर सरकारने बंदी घातली. अमेरिकन सरकारलाहि हे चळवळे गैरसोयीचे होते. खानखोजे तेथून मेक्सिकोमध्ये गेले आणि वनस्पतिशास्त्र व पीक सुधारणा ह्यांवर मेक्सिकन सरकारच्या सेवेत राहून त्यांनी बरेच काम केले. तेथेच त्यांना त्यांची बेल्जियन पत्नी भेटली. डॉ. बोर्लॉगबरोबरहि त्यांचे सहकार्य होते. १९५०च्या पुढेमागे ते मेक्सिकन सरकारच्या नोकरीतून सेवानिवृत्त झाले.

भारताच्या स्वातन्त्र्यानंतर इकडे परतण्याच्या वेळी जुन्या रेकॉर्डमुळे त्यांना प्रथम प्रवेश नाकारण्यात आला पण अखेरीस १९५० च्या शतकात ते सपत्नीक नागपूरला येऊन स्थायिक झाले. त्यांच्या १९६७ मधील मृत्यूनंतर त्यांची पत्नी बरेच दिवस नागपूरमध्ये साधारण एकाकी अवस्थेत राहात होती पण नंतर तीहि मेक्सिकोला परतली. त्यांची एक मुलगी कॅनडामध्ये राहाते.

मराठीत त्यांचे चरित्र प्रसिद्ध झाले आहे असे कळले पण मी स्वत: ते वाचलेले नाही.

त्यांच्याबद्दल अधिक महिती येथे मिळेल.

१)विकिपीडिया
२)अमेरिकेतील शिक्षण
३)शेतीविषयी संशोधन
४)गदर चळवळ आणि अगदी सुरुवातीच्या काळातील अमेरिकेतील हिंदुस्तानी.

अरविंद कोल्हटकर, ऑगस्ट ०४, २०११.