उपक्रम वाचनमात्र उपलब्ध आहे.
एका क्रांतीकारकाचे मतपरिवर्तन
शिपाईगडी
August 4, 2011 - 8:06 am
 |
| लाला हरदयाल |
परदेशात जाउन तेथुन मायदेशातील क्रांतीकारकांना मदत करणे व त्यायोगे ब्रिटीशांची सत्ता सशस्त्र क्रांतीच्या मार्गाने उलथवून टाकणे, या उद्देशाने स्थापन झालेल्या गदर पार्टीचे एक संस्थापक लाला हरदयाळ यांचे नंतर मतपरिवर्तन झाले. आणि त्यांनी त्यामागच्या वैचारिक प्रवासाची कहाणी "फोर्टी फोर मन्थ्स ईन जर्मनी अ‍ॅण्ड टर्की" या पुस्तकात दिलेली आहे. या पुस्तकाची ओळख करुन देणे हा या पोस्टचा उद्देश आहे.
१९०५ मधे शिष्यवृत्तीवर ऑक्सफर्ड मधे शिकायला गेलेल्या लाला हरदयाळ यांनी १९०७ मधे ICS परीक्षेची तयारी सोडून दिली व भारतात परतले, पण इथे आल्यावर त्यांच्या प्रक्षोभक लिखाणामुळे त्यांनी ईंग्रज सरकारचा रोष ओढवून घेतला आणि लि़खाणावर बंदी येईल व तुरुंगात जावे लागेल असे दिसू लागल्याने त्यांनी १९०९ मधे भारत सोडला व ते युरोपात गेले. त्यांनी पॅरिस व अल्जेरियात काही काळ काढला आणि १९११ मधे अमेरिकेस गेले, येथे त्यांचा संबंध अराजकवाद्यांशी आला पण त्यामुळे अमेरिकन सरकारने त्यांच्यावर खटला भरला आणि त्यांना अमेरिका सोडून १९१४ मधे जर्मनीस जावे लागले.
अमेरिकेतील वास्तव्यात त्यांनी स्थलांतरीत भारतीयांची संघटना स्थापली, जी नंतर "गदर पार्टी" या नावाने ओळखली जाउ लागली, या संघटनेच्या गदर पत्राचे ते संस्थापक संपादक होते. भारतात सशस्त्र लढा उभारुन ईंग्रजांना पळवून लावणे हे मुख्य उद्दीष्ट असल्यामुळे गदर पार्टीमार्फत भारतातील क्रांतीकारकांना शस्त्रास्त्रे पाठवली जात असत, कामागाटामारु प्रकरणात या पार्टीने मोठी भुमिका बजावली होती. लाला हरदयाळ १९१४ मधे जर्मनीत पोचल्यानंतर बर्लीन मधील भारतीय क्रांतीकारकांच्या गटात सामील झाले. यासुमारास त्यांचे जर्मनी व तुर्कस्तान मधे अनेक शहरांत वास्तव्य होते. साडेतीन वर्षांच्या या कालावधीत त्यांनी दोन्ही देशांतील अधिकारी व सामान्य नागरिकांशी संवाद साधला, व त्याचा परिणाम म्हणून ब्रिटीश, फ्रेंच व त्यांच्या साम्राज्याविषयीच्या मतामधे आमुलाग्र बदल झाला. हे परिवर्तन कसे झाले व त्याची कारणे त्यांनी "Fourty Four Months In Germany and Turkey" या पुस्तकात दिली आहेत.
पुस्तकाच्या सुरवातीस त्यांनी स्पष्टपणे सांगितलेले आहे की, भारत व ईजिप्त मधील जनतेच्या भल्यासाठी मी माझे विचार येथे मांडत आहे, हे माझे वैयक्तिक अनुभव आहेत, मी कुठल्याही पुस्तकात वा वर्तमानपत्रात छापून आलेली माहिती देत नसून गेल्या साडेतीन वर्षांत माझ्या कानांनी जे ऐकले व डोळ्यांनी जे पाहिले तेच लिहित आहे. आणि या नंतर येतात साडेतीन वर्षांत त्यांनी ऐकलेल्या गोष्टी, घडलेल्या चर्चांतील वाक्ये, त्यांना आलेल्या पत्रांतील मजकूर ईत्यादीं मधून दिसणारा जर्मन व तुर्की समाजाचा आपल्याला परिचित नसलेला चेहरा व त्यामागे असलेले स्वभाव आणि त्यावर लाला हरदयाळ यांचे रोखठोक भाष्य आणि त्यांची ईतर राष्ट्रांतील (प्रामुख्याने फ्रेंच व ब्रिटीश) जनमानसाशी केलेली तुलना, आणि असे करत असतांना त्यांनी फार कठोर शब्दांत टिका केलेली आहे. उदाहरणार्थ "But I found that every German, high and low, rich and poor, suffers from this curious mental derangement". आणि तुर्कांविषयी देखील अशीच रोखठोक भाषा वापरत त्यांनी लिहिलेय; "The Turks could not sing or speculate, as they are really very low in the scale of mental evolution. Nature has not endowed them with brains". त्यांनी जर्मन व तुर्कांवर केलेले असे अनेक प्रहार पुस्तकात पानोपानी आहेत. यासोबत तुर्की खिलाफतीस पाठिंबा देणार्‍या मुसलमानांना सुनावताना ते म्हणतात, "The Muslims of India and Egypt must realise their own privileged position, and disclaim all connection with Central Asian freebooters", त्यांच्या मते जगभरच्या मुसलमानांनी तुर्कांऐवजी ईंग्रज व फ्रेंचांची मदत घेउन स्वतःचा विकास साधाला पाहिजे.
लाला हरदयाळ पुस्तकात या दोन देशांचे वा समाजांचे एक वेगळे चित्र आपल्याला दाखवतात, ज्याचा उल्लेखदेखील आपल्याकडच्या साहित्यात वा ईतिहासाच्या पुस्तकांत आढळत नाही, त्यामुळे एक वाचक म्हणून आपल्याला जोरदार धक्का बसतो. परंतु कोणा वाचकाला असे वाटणे स्वाभाविक आहे की स्वतःला आलेल्या काहि कटू अनुभवांमुळे चिडून हरदयाळांनी असे लिखाण केले असावे. त्यात तथ्य असुही शकेल परंतु पुस्तकात सुरवातीला दिल्या प्रमाणे महायुद्धाचा लागलेला निकाल व त्याची पुस्तकात सापडणारी कारणे, मित्रराष्ट्रांचे सहकार्य नसणे व व्याप्त प्रदेशातील जनतेची सहानुभुती गमावणे आदि गोष्टींसोबत नंतर काही वर्षांनी ज्या प्रकारे हिटलरने सत्ता काबीज केली व बहुसंख्य जर्मनांचा त्याला मिळालेला पाठिंबा व त्याचे पर्यवसान जर्मनीच्या विनाशात झालेले पाहिले की लाला हरदयाळ सत्य सांगत असुन त्यांच्या द्रष्टेपणाचे कौतुक वाटते. यासोबत पुस्तक वाचल्यानंतर ईतिहासातल्या बर्‍याच कोडयांचा उलगडा होतो. उदा.
- तीन वर्षे जर्मनीत राहिल्या नंतर सुभाषचंद्र बोस जर्मनी सोडून जपान्यांकडे गेले. याचे कारण त्यांनाही पुस्तकात वर्णिल्याप्रमाणे वागणूक जर्मनांकडून मिळाली असली पाहिजे.
- नाझी पक्षाला जर्मन जनतेकडून अपवाद वगळता विरोध झाला नाहि किंवा नाझीं विरोधात व्यापक जनचळवळही उभी राहीली नाही. याचे कारण हिटलर जर्मनांच्या वांशीक अहंकाराला कुरवाळत असे, म्हणून बहुसंख्य जर्मनांना हिटलरशाही मान्य असावी असे वाटते आणि पुस्तकातले सर्वसामान्य जर्मनांचे वर्णन याला पुष्टी देते.
- सामरिक दृष्ट्या दैदिप्यमान कामगिरी करुनसुद्धा दोन्ही महायुद्धांत जर्मनांना पराभव का पत्करावा लागला? विरोधी देश व स्वतःच्या सामर्थ्या विषयी जर्मनांच्या मनात चुकीची धारणा होती हे दिसुन येते.
- सुसंस्कृत व आधुनिक जर्मनांकडून ज्युंचे हत्याकांड कसे घडले? खरेतर जर्मनांनी स्वतःविषयी वृथा अभिमान व ईतरांप्रती घृणा मनात बाळगल्याचे पुस्तकात दिसून येते, झालेले हत्याकांड हा त्याचाच परिणाम असावा.
या पुस्तकातून आपल्याला शिकण्यासारखे काय आहे.
राष्ट्राची वा समाजाची मानसिकता जर्मन व तुर्कांसारखी नसावी. पुस्तकात जसे जर्मन व तुर्कांचे वर्णन सांगितले गेले आहे तशी स्थिती भारतीयांची होउ नये याची आपण काळजी घेतली पाहिजे. कारण तत्कालीन जर्मन समाजात दिसणार्‍या अपप्रवृत्ती आपल्याकडेही आहेत त्यांना रोखले पाहिजे.
पुस्तकाच्या शेवटच्या "निष्कर्ष" या प्रकरणात त्यांनी भारतीयांना सल्ला दिला आहे की; "England is free and great, and we can share in this freedom and greatness as worthy citizens of the greatest State that the world has yet seen". या पुस्तकाला ९० वर्षे होउन गेलीत तरिदेखील त्यातील विचार आजदेखील मननीय व अनुकरणीय आहेत, आणि भारतीयांना जर स्वतःची उन्नती साधायची असेल तर त्यांनी ईंग्रजांचा कित्ता गिरवला पाहिजे यात काहिही संशय नाही.
हा लेख येथे पुर्वप्रकाशित
(छायाचित्र ह्या दुव्यावरून साभार.-- संपादन मंडळ)
दुवे:
Comments
रोचक
माहितीबद्दल धन्यवाद. अजून थोडी विस्तृत माहिती आवडली असती.
याविषयी अधिक लिहिता येईल का? (सध्या पुस्तक वाचायला वेळ नाही! :-( )
इंग्रज, जर्मन, सुभाष इ.
लाला हरदयाल ह्यांचे जर्मन लोकांविषयीचे मत वर आलेच आहे.
त्याच संदर्भात सुभाषचंद्र बोस ह्यांना जर्मनीचा अनुभव काय आला हेहि पाहणे उद्बोधक ठरेल. आपल्याकडे 'माचो सुप्रीमो' नेते आणि हृदयसम्राटांच्या मनात आणि बोलण्यात हिटलर आणि हिटलरशाही ह्यांच्याबद्दल खास आदराचे स्थान आहे.त्याच हिटलरचे आणि सुभाषचंद्रांचे संबंध कसे होते ते पुढे दर्शविले आहे.
फ्रण्टलाईन मासिकाच्या २००१ मधल्या एका अंकात रुडॉल्फ हार्टोगलिखित 'The Sign of the Tiger: Subhas Chandra Bose And His Indian Legion in Germany, 1941-45' नावाच्या पुस्तकाचे परीक्षण माझ्या वाचनात आले होते. (मासिकाचा अंक येथे पहा.) त्यामध्ये खालील मजकूर आहे:
<सुभाषचंदांचा बर्लिनमधील दोन वर्षांचा मुक्काम निराशाजनक आणि त्रासदायकहि होता. चान्सेलर हिटलरने मुक्कामाच्या पहिल्या वर्षात त्यांची भेटहि घेतली नाही. ही भेट मे २७, १९४५ ह्या दिवशी झाली. इंग्लंडबरोबर स्वतंत्र शांतिकरार करता येईल अशी अजूनहि हिटलरला आशा होती म्हणून हिंदुस्तानच्या स्वातंत्राबाबत काहीहि विधान करण्यास त्याने नकार दिला. स्वातंत्र्यासाठी काहीहि करण्यास बोस तयार होते, जर्मनी, इटली आणि जपानबरोबर हातमिळवणी करण्यास ते तयार होते. नेहरूंच्या रशियाबाबतच्या अनुकूल मताचा हिटलरने उल्लेख केला आणि आणि ते अतिशय अयोग्य आहे असे मत व्यक्त केले.--------त्याने बोसांना असेहि सांगितले की त्याच्या मते नेह्रूंरूंच्या फेसिझम-विरोधातून आणि गांधींच्या अहिंसक विरोधातून काहीहि निष्पन्न होणार नाही.
पुस्तकात असेहि नमूद केले आहे की ही भेट संपूर्णतः वाया गेली. हिंदुस्तानच्या स्वातन्त्र्याच्या मागणीला कसलाहि पाठिंबा हिटलरने व्यक्त केला नाही. भेट्च्या अखेरीअखेरीस बोसांनी दुभाषा ट्रॉटला सांगितले, "महाशयांना सांगा की मी सर्व आयुष्य राजकारणात काढले आहे आणि कोणाच्याहि उपदेशाची मला जरूर नाही." >
हिटलराप्रमाणेच परराष्ट्रमंन्त्री रिबेनट्रॉप ह्याचीहि भेट मिळायला बोसांना बरीच प्रतीक्षा करावी लागली.
हिटलरप्रेमी जे काही लोक आसपास दिसतात त्यांना हेहि ठाऊक नसते की हिटलरच्या World Order मध्ये हिन्दुस्तानी जनतेचे स्थान फार खालचे राहिले असते. हिटलरी विचाराच्या मताने नॉर्डिक चेहरेपट्टी, भुरे केस आणि निळे डोळे असलेले लोकच काय ते जगावर राज्य करण्याच्या योग्यतेचे होते. रशियन आणि अन्य स्लावहि जर्मन राष्टाची सेवा करण्याच्या योग्यतेचेच होते. आपण भारतीय स्वतःला आर्य मानून कितीहि कुरवाळत असलो तरी हिटलरच्या दृष्टीने आअले स्थान बहुधा स्लाव लोकांच्या खालीच ठरले असते कारण आपण पडलो 'काळे एशियाटिक'. हिटलरशाही हिन्दुस्तानात पोहोचलीच असती तर आपले सगळे 'सुप्रीमो' पहिल्याप्रथम कॉन्सन्ट्रेशन कँपात पाठविले गेले असते!
आफ्रिकेची आजची स्थिति पाहता असे वाटते की (आपल्याच करणीने आणि निष्क्रियपणामुळे) कोठल्यातरी युरोपीय देशाच्या गुलामगिरीत पडणे आपल्या लेखीच होते तर इंग्रज हे सर्वात चांगले मालक आपल्या वाट्याला आले हे नशीबच म्हणायचे. मोठी किंमत घेऊन का होईना, मागे काही चिरस्थायी सोडून ते गेले. फ्रान्सची स्वतःचीच स्थिति फार काळ डळमळीत असल्याने त्यांच्याकडून हे साधले नसते असे वाटते. फ्रान्स, पोर्तुगाल, स्पेन, इटली, बेल्जियम, हॉलंड अशा अन्य वसाहतवाल्या देशांच्या तुलनेत इंग्लंडचे रेकॉर्ड खूपच चांगले आहे असे दिसते.
अरविंद कोल्हटकर, ऑगस्ट ४, २०११.
जर्मनी
लाला हरदयाल यांच्या पुस्तकाचा परिचय करून दिल्याबद्दल धन्यवाद.
जर्मनी वा तुर्कस्तानात जाण्यापूर्वी लाला हरदयाल यांचे काही वेगळे मत होते आणि नंतर ते बदलले असे हे पुस्तक चाळल्यावर वाटले नाही. पुस्तकात इंग्रज राज्यकर्त्यांची भलामण दिसत नाही. कदाचित जर्मन राज्यकर्त्यांपेक्षा इंग्रज चांगले एवढेच मत दिसते. त्यामुळे त्यांच्या क्रांतीकारी विचारांपासून त्यांनी फारकत घेतली होती असे दिसत नाही असे म्हणावे लागेल.
लाला हरदयाल हे आयसीएस होण्यासाठी इंग्लंडात गेले होते. तोपर्यंत म्हणजे १९०७ (बहुदा) इंग्रजराज्यकर्त्यांविरुद्ध त्यांचे मत फारसे विरोधी नसावे. इंग्नंडमधे असताना त्यांचे मत राज्यकर्त्यांच्या विरुद्ध गेलेले दिसते. (हे शामजी कृष्णवर्मा आणि सावरकर गटाच्या प्रभुत्वामुळे झाले असावे असे म्हणण्यास जागा आहे.) त्यानंतर अमेरिकेत असताना त्यांचे मत तेच होते (१९१४). नंतर जर्मनीत गेल्यावर युद्धाच्या काळात जर्मन आणि तुर्कस्तानातील वास्तव्यातील अनुभवावर आधारित हे पुस्तक आहे.
जर्मनीत सुभाषबाबुंना फारसा प्रतिसाद मिळाला नाही. पण याचे कारण जर्मनीच्या युद्धात सुभाषबाबुंचे काहीच महत्व नव्हते हे आहे. (जास्तीत जास्त बंदी झालेल्या भारतीय सैन्याला फितवणे याशिवाय काही वेगळे करणे शक्य नव्हते.) जर्मन युद्ध भारतीय सीमारेषांच्या आसपास येण्याची सूतराम शक्यता नसताना सुभाषबाबुंना मिळालेली वागणूक समजण्यासारखी आहे. त्यांची सोय मात्र चांगली लावली होती हिटलरची भेट नाही झाली तरी. (हे माझे मत बेनेगलच्या सिनेमावरून झाले आहे.)
लाला हरदयाल जे लिहितात ते बरेच एकांगी वाटते द्र्ष्टेपणाचे तर नाहीच नाही. (असा अन्वयार्थ त्यांनीही काढला नाही.) गंभीर युद्धकाळात त्यांना जाणवलेली स्थिती असेल. युद्धामुळे येणारा उन्माद आणि ताण याचा परिणाम समाजावर होतो. तो लक्षात घेऊन, इतिहास बघून (जर्मन तत्ववेत्ते, संशोधक आणि संत मंडळी) त्यांनी हे मत केलेले नाही असेच वाटले.
लाला हरदयाल यांनी आपली सक्रिय क्रांतिकारी वृत्ती सोडली असेल. पण त्यांनी तो विचार सोडला नसावा. किंवा त्यांनी तो विचार सोडल्याचे इंग्रजांनाही वाटले नसणार. म्हणून त्यांना भारतात जाण्याची परवानगी इंग्रजांनी १९२७ ला नाकारली.
१९१८ नंतर ते १९३९ पर्यंत ते मतपरिवर्तित क्रांतिकारी होते का संधीची वाट पाहणारे निष्क्रीय क्रांतीकारी होते या प्रश्नाचा निचरा या लेखाने होत नाही.
पुस्तकाच्या दुव्याबद्दल अनेक धन्यवाद.
प्रमोद
लाला हरदयाळ ह्यांचे अंतरंग
लाला हरदयाळ ह्यांचे अंतरंग डोकावण्यासाठी लेख् आणि मूळ् दुवा उपयुक्त आहे.
पण धाग्याच्या निमित्ताने गदर ह्या तत्कालीन् प्रभावशाली चळवळीचं पुढं काय झालं हे नक्की जाणुन घेण्याचे कुतुहल् चाळवले गेले.
माझ्या माहितीप्रमाणे एक फार मोठा सशस्स्त्र उठाव "गदर" ने प्रामुख्याने अनिवासी भारतीयांचा भरणा करुन आयोजित् केला(तब्बल लाखभर लोक/सैन्य सशस्त्र उठावासाठी जमवण्यात आले .) जर हे खरच योजनेबरहुकुम घडले असते तर् भारत सशस्त्र उठावाने १९४७ च्या खूपच आधी स्वतंत्र झाला असता असे वाचल्याचे आठवते (जसे माओ च्या लाँग मार्च ने कम्युनिस्ट् चीन उभारला, तसेच काहिसे. ). पण नेमके बिंग् फुटल्याने सगळी योजना डब्यात गेली. हे सर्व् होताना हरदयालांचे पुढे काय् होत् होते, घटनांतला सहभाग काय् होता हे संक्षिप्त रुपात् का असेना मराठीत वाचायला आवडले असते.
--मनोबा
लाला हरदयाल यांचे आणखी एक पुस्तक!
गदर पक्षाचे संस्थापक लाला हरदयाल यांनी इतर काही मोजक्या लेखनाबरोबरच तरुण - तरुणींनी स्वत:च्या उन्नतीसाठी नेमके काय करायला हवे याविषयीचे Hints for Self Culture हे पुस्तक लिहिले असून Self Helpच्या चाकोरीच्या बाहेरचे हे एक अत्यंत वाचनीय पुस्तक आहे. (याची हिंदी आवृत्ती: आपका व्यक्तित्व सफलता के सूत्र). अन्न, वस्त्र, निवारा (व मैथुन) या प्रमुख गरजाव्यतिरिक्त विवेकी माणूस म्हणून जगण्यासाठी आपण बुद्धीवादी, विवेकी, सौंदर्योपासक आणि नीतीवान असणे आवश्यक असून त्यासाठी नेमके काय करायला हवे व काय करू नये याचा तपशील या चारशे पानी पुस्तकात आहे. आपली बौद्धिक भूक भागविण्यासाठी विज्ञान, इतिहास, मानसशास्त्र, अर्थशास्त्र, समाजविज्ञान व भाषाज्ञान यांची ओळख असणे जरूरीचे आहे. यासाठी आपण काय वाचावे, कुठल्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करावे याचा विस्तृत तपशील हरदयाल यांनी दिला आहे. बौद्धिकतेच्या वाढीबरोबर शारीरिक आरोग्याची हेळसांड होता कामा नये यासाठी लेखकानी तीस-एक पाने खर्चिले आहेत.
सामान्यपणे क्रांतीकारक म्हणजे कला-सौंदर्य यांची आवड नसलेला असे आपण गृहित धरत असतो. परंतु लाला हरदयाल अपवाद असावेत. कलेचे सैद्धांतिक विश्लेषण करत असताना वास्तुशिल्पामधील सौंदर्य, शिल्पकला, पेंटिंग्स, गायन, कविता यांची जाणसुद्धा मानवी आयुष्य सुखकर करते व ही सौंदर्यदृष्टी येण्यासाठी काय करायला हवे यावर हरदयाल यांनी विस्तृतपणे लिहिले आहे. नैतिकता आपल्या आयुष्याचा अविभाज्य अंग असून एक व्यक्ती म्हणून कुठले गुण आत्मसात करायला हवेत, आपले सार्वजनिक जीवन कसे असावे याविषयी हरदयाल मार्गदर्शन करतात.
लाला हरदयाल हे एक थोर मानवतावादी होते. लाला हरदयाल यांच्या मते मानवतेत व्यक्तीबरोबरच कुटुंब, समाज, राष्ट्र व जग समावलेले असतात. व्यक्तीला केंद्रबिंदू मानून या प्रत्येक घटकाचे विस्तारणारे वर्तुळ काढल्यास मानवतेची कल्पना येते. या प्रत्येक घटकाविषयी लेखक फार मार्मिकपणे लिहितात. नेशन - स्टेट या संकल्पनेविषयी टिप्पणी करतात. युद्धाचे दुष्परिणाम अधोरेखित करतात. पुस्तकाच्या शेवटच्या भागात मानवी आयुष्य परिपूर्ण होण्यासाठी आर्थिक बाजू व राजकारण यापासून आपण अलिप्त राहू नये असे त्यांना वाटते.
1930 च्या सुमारास (1934 A.D. नव्हे; 6934 A.H. After History!) लिहिलेल्या या पुस्तकातील कुठलिही गोष्ट अजूनही कालबाह्य झालेली नाही, इतके ते ताजे वाटते. चकचकित वेष्टन असलेल्या, महागड्या, ढिगाने प्रसिद्ध होत असलेल्या Self Helpच्या ढिगार्‍यातील (कंटाळवाणे) आशयापेक्षा या पुस्तकातील आशय तरुण पिढीपर्यंत पोचायला हवे असे राहून राहून वाटते.
:
चांगली ओळख
चांगली ओळख.
त्या काळातल्या एका भारतीय प्रवाशाच्या नजरेतून लिहिलेले अनुभव वाचायला नक्कीच आवडतील.
पुस्तकाचा दुवा दिल्याबाबत धन्यवाद.