स्वप्नवासवदत्तम वरील लेखांत नाट्याचे १० प्रकार असतात असा उल्लेख मी केला होता व काही वाचकांनी ते १० प्रकार कोणते असे विचारले होते. त्यांचे कुतुहल आणखी थोडे चाळवण्यासाठी त्या १० प्रकारांची जुजबी माहिती येथे देते आहे. जेणेकरून वाचकांना कल्पना येईल, की संस्कृत साहित्यात 'नाट्य' या कलाकृतीवर केवढा विचार केला गेला होता. या लेखात दिलेली माहिती अंतीम नाही. ही तर केवळ एक सुरुवात आहे. अधिक माहिती जाणून घेऊ इच्छिणाऱ्यांनी लेखाच्या शेवटी यादीत दिलेली पुस्तके मिळवून वाचावीत.

संस्कृत साहित्यात काव्याचे २ प्रकार मानले जातात- एक श्रव्यकाव्य, म्हणजे महाकाव्य, कथा, खंडकाव्य इ. ज्याचा मौखिक पद्धतीने प्रसार होतो व जे आताच्या काळात वाचले जाते. दुसरे आहे दृश्यकाव्य, म्हणजे नाट्य- जे आपण पाहतो व ऐकतो.

नाट्य म्हणजे एखाद्या ऐतिहासिक वा काल्पनिक व्यक्तीच्या आयुष्यातील काही नाट्यमय प्रसंगांची नाटकीय पुनर्बांधणी. हे नाटक आपल्या समोर सादर करणारे नट हे त्या मध्यवर्ती पात्राचे व त्याच्याशी संबंधित इतर पात्रांचे 'अनुकरण' करत असतात. नटांवर त्या पात्रांचा अशाप्रकारे 'आरोप' केल्याने आपल्या समोर रंगमंचावर घडणारे नाट्य हे त्या मध्यवर्ती पात्राच्या जीवनाचे 'रुपक' बनते. त्यामुळे नाट्याला 'रुपक' असे म्हटले जाते. थोडक्यात भूतकाळातल्या किंवा नाटककाराच्या कल्पनेतल्या एका व्यक्तीच्या विश्वाची प्रतिकृती म्हणजे नाट्य, असा नाट्याकडे पाहण्याचा एक दृष्टीकोन असावा असे वाटते.

नाट्याचे कथानक काल्पनिक आहे की ऐतिहासिक, त्यातील मुख्य पात्रे समाजाच्या कुठल्या स्तरातील आहेत, मुख्य रस कोणता आहे,किती अंक आहेत अशा काही गोष्टींवर नाट्याचे पुढील १० प्रकारात वर्गीकरण केलेले आहे-

१- नाटक - कथानक 'प्रख्यात' म्हणजेच रामायण, महाभारत आदि ग्रंथांवर किंवा वेद, पुराणांवर आधारित असते. नाटकाचा नायक हा राजा असतो. वीर वा शृंगार रस मुख्य असतो. पण त्याचबरोबर इतरही काही रस थोड्या प्रमाणात वापरले जातात. अंकांची संख्या ५ ते १० इतकी असते.
नाटकांची उदाहरणे द्यायची झाली तर कालिदासाचे 'अभिज्ञानशाकुंतल' हे नाटक महाभारताच्या आदिपर्वात आलेल्या शकुंतला-दुश्यंत कथेवर आधारलेले आहे. त्यातला नायक राजा असून, त्यात ७ अंक आहेत व मुख्यरस शृंगार हा आहे. त्याच्यासोबतीने रौद्र, हास्य, करुणरस सुद्धा कमी-अधिक प्रमाणात आहेत.

२- प्रकरण - याचे कथानक काल्पनिक असते व त्यात सर्वसामान्य जनतेचे प्रतिबिंब उमटलेले असते. नायक हा कधीच राजा नसतो, तर ब्राह्मण, अमात्य किंवा व्यापारी असतो. नायिका ही एखादी कुलस्त्री किंवा गणिका असू शकते. बाकी रस व अंक नाटकाप्रमाणेच असावेत.
उदाहरण- शूद्रकाचे 'मृच्छकटिक'- यातला नायक- 'चारुदत्त' हा जन्माने ब्राह्मण तर कर्माने व्यापारी असतो. यात दोन नायिका असून एक त्याची पत्नी जी कुलस्त्री आहे व मुख्य नायिका- 'वसंतसेना' जी एक गणिका आहे.तसेच यात एकूण ३२ पात्रे असून ती राजाचा मेव्हणा ते गुलाम अशा समाजातल्या विविध स्तरांतून आलेली आहेत. यात १० अंक आहेत व शृंगार हा प्रधानरस आहे. त्याचप्रमाणे यात 'ट्रॅफिक जॅम' सारख्या दैनंदिन जीवनातल्या घडामोडींचे चित्रण आहे.

३-भाण - ही काल्पनिक कथावस्तु असलेली एकपात्री एकांकिका आहे. त्यातील एकमेव पात्र हे 'विट' म्हणजे गणिकांची दलाली करणारे पात्र असते. मुख्य रस शृंगार वा हास्य असतो. एकपात्री असल्याने 'विट' हाच स्वत:च्या संवादांबरोबरच 'काय म्हणतोस?' वगैरे शब्द वापरून इतर पात्रांचे संवादही म्हणतो. कथानकाचा मुख्य विषय हा 'धूर्तचरित्र' असतो व रंगमंचावर असलेली व नसलेली सर्वच पात्रे समाजाच्या अत्यंत खालच्या स्तरातील असतात.
उदाहरण- चतुर्भाणीतील ४ भाण- वररुचिचा 'उभयाभिसारिका', शूद्रकाचा 'पद्मप्राभृतक', ईश्वरदत्ताचा 'धूर्तविटसंवाद', आर्यश्यामिलकाचा 'पादताडितक'.

४- व्यायोग- कथानक नाटकाप्रमाणे 'प्रख्यात' असते. यातही एकच अंक असतो. २ वीरांचा संघर्ष हा त्यातील मुख्य विषय असतो व स्त्रीपात्रांची संख्या नगण्य असते. मुख्य रस अर्थातच वीर असतो.
उदाहरणार्थ- भासाचे 'मध्यमव्यायोग' ज्यात भीम व घटोत्कच यांच्यातील द्वंद्वयुद्ध चित्रित केले आहे.

५- समवकार - कथानक पौराणिक असते. त्यात ३ अंक असतात. कथेचा विषय देव- असुर यांच्यातील संग्राम असा असतो. त्यामुळे त्यात अनेक नायक, अनेक कपटे, पलायने असतात. दुसऱ्या बाजूला शृंगारही असतो. संपूर्ण नाट्याचा कालावधी १८ नाणिका एवढा असतो. (१ नाणिका = २४ मिनिटे)
उदाहरण द्यायला एकही समवकार आज उपलब्ध नाही. परंतू एका आख्यायिकेप्रमाणे भरतमुनींनी सादर केलेला 'अमृतमंथन' हा पहिलावहिला नाट्यप्रयोग समवकार प्रकाराचा होता.

६- ईहामृग - कथानक व नायक प्रख्यात असतात. ४ अंक असतात. मुख्य विषय दिव्य पुरुषांचा देवांगनांवरून चाललेला संघर्ष असा असल्याने मुख्य रस वीर. स्त्रियांचे अपहरण, मग त्यांना सोडवण्यासाठी युद्ध वगैरे प्रसंग असतात.
उदाहरण- वत्सराजाचे 'रुक्मिणीहरण'

७- डिम - कथानक प्रख्यात. एकूण १६ नायक व ते सर्व देव, गंधर्व, यक्ष, राक्षस असे अतिमानुष असतात. हे नाट्यही संघर्षाधारित असल्याने वीर व रौद्र रसप्रधान.
उदाहरण- एकही उपलब्ध नाही. परंतू आधि उल्लेखिलेल्या आख्यायिकेप्रमाणे भरतमुनींनी भगवान शंकरासमोर 'त्रिपुरदाह' या डिमाचा प्रयोग केला होता.

८- उत्सृष्टिकांक - करुणरसप्रधान एकांक. याचे कथानक प्रख्यात, कल्पित, मिश्र कसेही असू शकते व ते युद्धाशी संबंधित असते. मुख्य पात्र हे एका मर्त्य पुरुषाचे असते व एकूणच नाटकात वाग्युद्ध, पश्चात्तापयुक्त बोलणे, स्त्रीयांचा विलाप वगैरे असते.
उदाहरण- भासाने या नाट्यप्रकाराच्या मांडणीतून २ सुंदर शोकांतिका लिहिल्या आहेत- उरुभंग व कर्णभार. (संस्कृत साहित्यात ह्या दोन एकांकिका सोडता एकही शोकांतिका नाही.)

९- वीथी - कल्पित कथानक असलेली ही एक एकांकिका असते. यात १ किंवा २च पात्रे असतात. त्यात प्रणयप्रसंगांचे चित्रण असल्याने मुख्य रस शृंगार असतो.
उदाहरण- 'मालविका' या वीथीचा उल्लेख सापडतो, परंतू ती उपलब्ध नाही.

१०- प्रहसन - पुन्हा एकांकिका. कथानक कल्पित किंवा कल्पना व वास्तव यांचे मिश्रण सुद्धा असू शकते. हा नाट्यप्रकार मात्र हास्यरसप्रधान असल्याने त्यात हास्यरसाच्या विविध छटा पहायला मिळतात. हास्यरस निर्माण करण्यासाठी श्लेषपूर्ण वाक्यरचना, आंगिक अभिनय वगैरे क्लृप्त्या वापरल्या जातात. यातील पात्रांच्या सामाजिक स्तरानुसार प्रहसनाचे शुद्ध (साधू, ब्राह्मण), संकीर्ण (गुंड, वेश्या, दलाल), विकृत (षंढ, प्रेमात पडलेले संन्यासी) असे ३ प्रकार पडतात.
उदाहरण- बौधायनाचे 'भगवदज्जुकीय'.

असे हे नाट्याचे १० प्रकार आहेत. वर वर थोडेफार सारखे वाटले तरी त्यातील एखाद्याच वेगळ्या अटीमुळे नाट्याच्या सादरीकरणात बराच फरक पडू शकतो. उदाहरणार्थ यात अनेक एकांकिका आहेत. परंतू प्रहसन हास्यप्रधान आहे, वीथी शृंगारप्रधान, उत्सृष्टिकांक करुणरसप्रधान, व्यायोग वीररसप्रधान असतो व भाण हा एकांकी एकपात्री असल्याने या सर्वांहून पुन्हा वेगळा पडतो.

यांतला नाटक हा प्रकार सर्वाधिक लोकप्रिय आहे. कालिदासाच्या तीनही नाट्यकृती 'नाटक' या प्रकारातच मोडतात.

यापुढे जाऊन नाट्यशास्त्र अभिनयाचे प्रकार सांगते, नायक म्हणजे आजच्या भाषेत 'हीरो' चे, व 'हीरॉईन'चेही प्रकार सांगते. कोणत्या पात्रांनी कोणत्या भाषेत बोलावे, त्यांची वेशभूषा, केशभूषा कशी असावी, रंगमंचाची आखणी कशी करावी, एखाद्या विशिष्ट प्रसंगासाठी रंगमंचात काय बदल करावेत, प्रेक्षकांसाठी आसनव्यवस्था कशी असावी हे सर्व सांगते. याशिवाय नाट्यदर्पण, साहित्यदर्पण, दशरूपक असे आणखी काही ग्रंथही आहेत.

खरे म्हणजे ह्या विषयाबद्दल मला फार म्हणजे फार म्हणजे फारच कमी माहिती आहे. त्यामुळे अधिक माहिती जाणून घेऊ इच्छिणाऱ्यांसाठी मी काही पुस्तकांची नावे देते आहे. ही पुस्तके तुमचा नाट्यशास्त्रात प्रवेश करून देतील मग त्यातून माहिती झाल्यावर आपण पुढे पुढे आणखी मिळतील तशी पुस्तके वाचू शकता.
१- अभिजात संस्कृत साहित्याचा इतिहास - लेखिका- डॉ. मंजूषा गोखले, डॉ. गौरी माहुलीकर, डॉ. उमा वैद्य.
२- संस्कृतीकोश
३- Theatric Aspects of Sanskrit Drama- G.K.Bhat
४- संस्कृत वाङ्मयाचा सोपपत्तिक इतिहास- करंबेळकर
५- संस्कृत नाटके व नाटककार- गो.के. भट