खंडोबा म्हणजे स्कंदच ना? आणि व्यंकटेश हे विष्णूचेच रूप का? आणि दत्ताची गणना का नाही केली? ते तिन्ही देवांचे एकत्रित रूप असले तरी आज त्याची उपासना स्वतंत्रपणे आणि मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. परशुरामाला देव मानणाराही एक मोठा लोकसमूह आहे.

ब्रह्मदेवाचा उल्लेख राहून गेला आहे.

लेख वाचून मजा वाटली.

वर्ग ३ आणि ४ वगळण्याचे कारण तितकेसे पटले नाही.

(विठ्ठलाच्या देवळांची संख्या कितीशी आहे? सूर्यमंदिरांपेक्षा बहुधा कमीच असावी. अगदी ब्रह्ममंदिरांपेक्षाही कमी असावी. कित्येक गावांतील ब्रह्ममंदिराच्या पुजार्‍यांनी मला सांगितलेले आहे - ब्रह्ममंदिरे दोनच : एक आमचे _(लोणार/बह्मकर्मळी...इ.इ.)_ गावातले, आणि दुसरे राजस्थानातील पुष्कर येथील! ज्यांचे प्रमुख आराध्यदैवत विठ्ठल आहे, अशा भक्तांची संख्या ब्रह्मभक्तांपेक्षा अधिक आहे, हे खरेच आहे. पण तो मुद्दा वेगळा आहे.)
- - -
काही असो. शरद म्हणतात, त्याप्रमाणे देवळांची खानेसुमारी करून संख्येनुसार क्रमवारी लावता येईलच. (अथवा "तुमचे प्राथमिक आराध्यदैवत कुठले? तुम्ही बहुतेक करून कुठल्या देवळात जाता?" असे सर्वेक्षण करून त्या आकड्यांची संख्येनुसार क्रमवारी लावता येईल.) त्यातील वराच्या क्रमांकांमध्ये शरद यांनी सांगितलेले देव येतील बहुधा.

पण त्या क्रमवारीत "क्ष क्रमांकाच्या वरचे क्रमांक मोजण्यालायक, खालचे बिगरमोजण्यालायक" असे म्हणणे थोडेसे लहरी वाटते.

अनेक ठिकाणी शंकराची आद्य देवता/निर्माता/अनादी अनंत वगैरे नोंद केलेली असते ना? मग वेदांत (जे सर्वात आद्य मानले जातात तिथे)शंकराचा देव म्हणून उल्लेख कसा काय् नाही?

-Nile

देवांच्या खानेसुमारीबद्दलच्या सहज कल्पनेने देवांचे क्षुल्लकत्व प्रकर्षाने जाणवले. बाकी प्रतिसादांपैकी परशुराम भक्तांच्या मोठ्या संख्येचा दावा करणारा प्रतिसाद मजेशीर वाटला

देवांची खानेसुमारी करायची झाली तर कुठलेही देव सोडू नयेत. ग्रामदेवता कुलदेवता वगैरे अगणित नसणारच. उलट त्यांच्यातील वैविध्य जाणून घ्यायला आवडेल. (कधीतरी देवांचा कोश करण्याचा प्रयत्न करावा म्हणतो.)

कधी लोकप्रियतेनुसार तर कधी पुराणात नसल्याने तुम्ही देव गाळले आहेत. अपवाद फक्त विठ्ठलाचा. विठ्ठलाला धरले तर बालाजी, जगन्नाथ, खंडोबा, अय्यप्पा, मुरुगन (मला असे वाटते की हा कार्तिकेय नसावा), दुर्गा, गौरी, मरिआई, लक्ष्मी, सरस्वती(हिची देवळे आहेत.), तुळजाभवानी हे तितकेच महत्वाचे देव आहेत. सर्व देव्या एकत्र मोजण्याचा प्रकार निषेधार्ह! (ह.घ्या.)

मारुतीला धरले तर नंदीला सोडायला नको. (नंदीची स्वतंत्र मंदिरे आहेत.) दगडाला शेंदूर फासले की मारुती होतो म्हणतात. मारुतीला मुख्य देव म्हणायचे आणि दगडावरचे क्षुद्र. हे देखिल बरोबर नाही.

ब्रह्माला सोडायला नको. दक्षिणपूर्वेत ब्रह्मा हे मोठे दैवत असावे. (भरपूर देवळे सापडतात.)

या सोबत साईबाबा या अति लोकप्रिय दैवताचा समावेश व्हायला हवा. दत्ता बद्दल वर म्हटलेच आहे. ज्योतिबा, काळूबाई ही दैवते देखिल बरीच लोकप्रिय आहेत.

प्रमोद

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.शरद यांनी जो दंडक घालून दिला आहे तदनुसार त्यांनी मोजलेली देवसंख्या तत्त्वतः मान्य होण्यास प्रत्यवाय नसावा.मात्र श्री.प्रमोद सहस्रबुद्धे निर्देश करतातः"सर्व देव्या एकत्र मोजण्याचा प्रकार निषेधार्ह! (ह.घ्या.)"..ते गंभीरपणे घ्यायला हवे.लक्ष्मी,सरस्वती,पार्वती या तीन प्रमुख देव्या आहेतच.सर्वांना देवी या एकाच नावाखाली गुंडाळता येणार नाही.
ही झाली तात्त्विक देवगणना.भक्तांची देवविषयक भूक अशम्य असते.कितीही देवांचे दर्शन घेतले तरी त्यांचे समाधान म्हणून होत नाही.त्यांना आणखी,आणखी आणि अधिक आणखी देव हवे असतात.
गणपती हा एक देव आहे.स्थानिक भक्तांच्या सोयीसाठी त्या त्या ठिकाणी मंदिर असणार, त्यात मूर्ती असणार,सर्व ठिकाणच्या मूर्ती सारख्या नसणार,गणेश-गजानन-विनायक असे काहीतरी नाव असणार हे ठीक. पण शेवटी गणपती देव एकच असायला हवा ना?.पण अनेक गणेशभक्तांना वारंवार आठ ठिकाणी जाऊन आठ गणपतींचे दर्शन घेतल्याशिवाय चैनच पडत नाही, हे काय? मला तर हे पटतच नाही!

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
एखादे पुस्तक तुमच्या फार आवडीचे आहे.म्हणून त्या पुस्तकाच्या आठ प्रती खरेदी करून त्या वाचत बसणार का? ते पुस्तक तुम्हाला आठदा वाचायचे असेल तर एकच प्रत पुनःपुन्हा आठदा वाचली तर चालणार नाही का?
तद्वत गणपती हा तुमचा आवडता देव आहे.तुम्ही पुण्यात राहाता.तर प्रतिदिनी दगडूशेठ हलवाई गणपतीचे दर्शन घेतले तर चालणार नाही का? अष्टविनायक यात्राच करायला हवी काय? ते आठ गणपती मूलतःच भिन्न आहेत असे मानणे हे अज्ञान नव्हे काय?

असे कसे होईल? प्रत्येक दोन प्रतींमध्ये काहीतरी पाठभेद असणारच! ते शोधण्यासाठी तरी निदान आठ प्रती विकत घ्यायला पाहिजेत.--वाचक्नवी

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.रिटे लिहितातः"भाक्रानांगलचे दर्शन घेतल्यावर कोयना धरणाचे दर्शन घ्यावेसे वाटूच नये? ;)

अवश्य वाटावे. एकतर ती दोन धरणे भिन्न आहेत. तसेच अष्टविनायकांच्या सर्व मूर्ती उत्सुकतेपोटी एकदा/दोनदा पाहाणे समजू शकतो.पण वर्षातून दोनदा सर्व आठ गणपती पाहायला वर्षानुवर्षे जाणे समजू शकत नाही.असेही ऐकले आहे की सर्व आठांचे दर्शन घेतल्याविना यात्रा सफल होत नाही. म्हणजे कसे? सर्व आठ मूर्तींत गणपती तर एकच आहे ना? की हे गणपतीचे आठ अवतार आहेत? मत्स्य,कूर्म,वराह.. हे श्रीविष्णूचे अवतार आहेत. प्रत्येकाचे अवतारकार्य भिन्न आहे. म्हणून परशुराम,राम,कृष्ण हे तीन भिन्न देव आहेत असे म्हणता येते. एका गणेशमूर्तीच्या आराधनेने पुत्रप्राप्ती होते, दुसर्‍या ग.मू.च्या उपासनेने धनप्राप्ती होते,तिसरीच्या पूजेने आरोग्य लाभते असे मानणे हे अज्ञानमूलक ठरते. कारण सर्व मूर्तींतील गणपती एकच आहे.
असो. या प्रतिवादाचा काही उपयोग नाही.कारण श्रद्धा या विषयात नो अब्सर्डिटी इज बार्ड.