माझ्या मते हर्षवर्धनाचे शिलादित्य हे नाव मी आधीही ऐकले आहे. आता ते ह्युएन त्सांगने ठेवले किंवा कसे ते मला माहित नाही पण संदर्भासाठी काही गूगल बुक्सचे दुवे देते.

इतरांकडून अधिक माहितीच्या प्रतीक्षेत पण शिलादित्य नावाचा हरयाणात एक जुना जाट राजा होता असे वाटते. तो हर्षाच्याच वंशातील होता किंवा हर्षाचा आणि त्याचा नेमका संबंध मिळू शकला नाही. मला वाटते हर्ष आणि शिलादित्य हे विर्क या जाट गोत्रातील राजे होते.

असणार असा अंदाज आहे. अंदाज म्हणण्यापेक्षा दाट शक्यता वाटते.

त्या काळात भरभराटीला असणारी एकच नगरी "प्रतिष्ठान नगरी "वाटते. कारण पुलकेशीच्या काही आधीच सातवाहन राजघराणे होउन गेले. आख्ख्या दक्षिण भारतावर प्रभाव असणारे आणि स्वतःला "त्रिसमुद्रेश्वर" म्हणवणारे हे घराणे स्थायिक झाले ते इथेच, पैठण/प्रतिष्ठान ला. भलेही त्यांची सत्ता चारेक शतकांच्या दीर्घ काळानंतर् लोप पावली असेल, पण स्थान महात्म्य हे राहतेच.
पूर्वीच्या राजधान्या मग महत्वाची सांस्कृतिक केंद्रे होतात. आणि त्याच्या आसपासच नवीन सत्ताकेंद्रे उदयास येतात.
पैठणला अगदि यादव कालापर्यंत प्रचंड महत्व होतं. यादवांची राजधानी देवगिरी ही इथुन हाकेच्या अंतरावर, पन्नासेक किलोमीटरही नाही. पैठण हे खुश्किच्या व्यापारी मार्गावरचं महत्वाचं ठाणं होतं, आजही खुश्कीच्या व्यापारी मार्गा दरम्यान आजचे "पाथरवट" आणि त्याकाळातले अतिकुशल तंत्रज्ञ,ज्यांनी वेरुळ वगैरे लेणी खोदली, त्यांच्या वस्त्या दिसतात.
ह्या नगराचा उल्लेख व्यापारी मार्गांसंदर्भात अगदि प्राचीन रोम,,मध्यपूर्व इथेही आढळला तर आश्चर्य वाटु नये.

ह्याशिवाय् इतर ठिकाणे महत्वाची नसावीत. आजचे पुणे, तत्कालीन पुनवडी निव्वळ एक वाडी/ पन्नासेक उंबर्‍यांची वस्ती असावी.
मुंबई जवळच्या "कल्याण"ला चालुक्य उदयास आले, तेही पुष्कळच उशीरा. त्यामुळे तोही चान्स नाही.
शिवाय पैठण हे दक्षिणेकडुन येताना नक्कीच अजिंठ्याच्या मर्गावर लागत्, हे नक्क्की.

माझं मत प्रतिष्ठान नगरीलाच.

(इतर त्याकाळात वस्ती असलेली प्रमुख शहरं म्हणजे कोल्हापूर्,बेळगाव,गोवा,पंढरपूर,नाशिक-त्र्यंबक,नंदिग्राम/नांदेड्(ह्यावर हल्ला केल्याचे मौर्य वाञ्मयात उल्लेख आहेत! म्हणजे हे मौर्यकालीन असावं.) रामटेक आणि आपल्याच मागच्या लेखात उल्लेख केल्याप्रमाणे बदामी जे महाराष्ट्रापासुन जवळ आहे.)

लेख उत्तमच.
हे वे सां न ल
--मनोबा

लेख अतिशय आवडला. ह्युएन त्सांग वरची माहिती वाचायची होतीच.
पैठण त्यावेळच्या महाराष्ट्राची राजधानी असावी हा एक माझाही अंदाज.
कोकणपूर मात्र रंजक अगदी रहस्यकथांची उत्सुकता चाळवणारे.

प्रमोद

कोकणपुरसाठी गूगलण्याआधी मी हैद्राबादला मत दिले ;)
कोंगाडी या शब्दाने शोध घेण्याचा प्रयत्न केला, परंतु यश मिळाले नाही. हैद्राबादजवळ कोंडापुर सापडले आणि ते कांचिपुरमच्या उत्तरेला ४०० मैलांवर आहे. (भडोच ते अजिंठा हे अंतर सध्या २६० मैल आहे परंतु ह्युएन त्संगने ते २०० मैल असे नोंदविले आहे. त्यामुळे ३३० ऐवजी ४०० हा फरकही खपवून घेता येईल असे मला वाटते.) उलट, कोंडापुर ते पैठण हे अंतर ३३० मैल आहे!
--
प्रस्तुत धागा चर्चाप्रस्ताव नसून लेख असल्यामुळे अशीही शक्यता आहे की धागाप्रवर्तकांकडे उत्तर तयारच आहे, परंतु तो प्रश्न एक कोडे म्हणूनही सोडविता येऊ शकेल काय?

ह्युएन् त्सांग् च्या प्रवासवर्णनाच्या इंग्रजी भाषांतरामधे त्याने भेट दिलेल्या मोठ्या बुद्धविहाराची जागा अजिंठा असावी असा तर्क केला होता व जवळजवळ शंभर-सव्वाशे वर्षे तो मान्यताप्राप्त होता. अलीकडे मात्र मुंबईतल्या काही इतिहासतज्ञांनी ते स्थळ कान्हेरी हे असावे अशी साधार मांडणी केली आहे व त्याला मान्यताही मिळत आहे. ह्यासंबंधीचे दुवे विकीवर कदाचित सापडणार नाहीत. कारण कान्हेरीवर पुरेसे लिखाण इंग्रजीमधून झालेले नाही. एकेकाळी कान्हेरी हे नालंदा तक्षशिला सारखेच बौद्धधर्माचे खूप मोठे अभ्यासकेंद्र होते. कान्हेरीचा र्‍हास का व कसा झाला हे मात्र एक गूढ आहे.काहींच्यामते या प्रांतात शैवमत प्रबळ झाल्याने बौद्ध धर्माचा राजाश्रय गेला. आणखी काहींच्यामते सोळाव्या शतकाच्या प्रारंभी सासष्टी प्रांतात पोर्तुगीजांनी धर्मांतराचा सपाटा लावला. कान्हेरीच्या खर्चासाठी परंपरागत वर्ग असलेली गावे ताब्यात घेऊन त्यांची उत्पन्ने आपल्या धर्ममठाकडे वर्ग केली.तोपर्यंत म्हणजे चौदाव्या/पंधराव्या शतकापर्यंत इथे बौद्ध संस्कृती बहरात नसली तरी अस्तित्वात होती.

उल्लेख बादामी शहराचा असू शकेल काय? दुसर्‍या पुलकेशिनाची राजधानी बादामी (वातापी) येथे होती.

कोंगणपूर म्हणजे "Konganivarman Madhava" कोंगणीवर्मन माधव याने स्थापन केलेले गंगा राज्य तर नव्हे?
चावुंडराय (श्रवणबेळगोळचा '...गंगराये सुत्ताले करवियले' मराठी लेख) हा याच गंगा राज्याचा सेनाधिपती होता.
पण ते राज्य (राजधानी कोलार) कांचीपासून फारतर २०० किमीवर होते असे दिसते.
अर्थात् हे ३०० आणि ४०० मैल भाषांतरातील चुकाही असू शकतील. कारण चालुक्य पुलकेशी २ याची राजधानी पैठण नसून बदामी होती. आणि बदामी निश्चितच कोलारपासून ४०० मैल अंतरावर नाही. पण कांची ते कोलार आणि कोलार ते बदामी यांच्यातील अंतराचे गुणोत्तर ३:४ आहे असे वाटते.
तेव्हा ते अंतराचे एकक मैल नसावे.

लेख आणी चर्चा दोन्ही वाचनीय. धन्यवाद.

-Nile