मर्मज्ञ. हा शब्द खूप दिवसांनी वाचला. बरं वाटलं. या शब्दाविषयी आणि एकंदरीतच अशा दुर्मिळ शब्दांविषयी लिहिणं इथे अवांतर होईल कदाचित, पण क्षमस्व. सहजच म्हणून थोडासा अवांतर प्रतिसाद लिहित आहे. सध्या मुद्दा आठवला म्हणून आणि भविष्यात गरज पडल्यास वापरता यावा म्हणून. संपादकांना हे अवांतर वाटलं तर कृपया उडवावं. मीच जर संपादक असतो तर हे वाक्य लिहायला मला निश्चितच अधिक मोकळेपणा वाटला असता, पण मी संपादक नाही. असो.

मराठी भाषेत अनेक असे शब्द आहेत जे आपण बोली भाषेत वापरत नाही, पण तरीही ते भाषेला समृद्ध करतात. मर्मज्ञ हा असाच एक शब्द. बोलताना आपण फारतर जाणकार असं म्हणू. कदाचित मराठीविषयी फार आस नसेल तर नॉलेजेबल असाही शब्द वापरू. पण मर्मज्ञ मध्ये जो एक नेमकेपणा आहे तो जाणकार व तत्सम इतर शब्दात नाही. हा मर्मभेदी शब्द आहे. असा शब्द म्हणजे मायमराठीच्या मर्मबंधातली ठेवच. मर्मज्ञवर विचार करताना का कोण जाणे, मुमुक्षु हा शब्दही आठवला. मकाराचा द्विकार सोडला तर त्यांत काही साम्य नाही असं वाटेल. पण खरं तर आहे. दोन्ही शब्दात एकाच स्वराच्या त्रिकाराने त्या शब्दांना एक लय प्राप्त होते. दोन्ही शब्द बोली भाषेतही फारसे वापरले जात नाहीत.

असो. मर्मज्ञ शब्दाची आठवण करून दिल्याबद्दल धम्मकलाडूंचे आभार.

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात-

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ।।२७।। (चोप्य-पस्ते)

जो जन्मला आहे त्याचा मृत्यू निश्चित आहे आणि जो मृत झाला आहे त्याचा जन्म निश्चित आहे. म्हणून तुला कर्तव्यकर्माचे पालन टाळता येत नाही. अशा परिस्थितीत तू शोक करु नकोस. त्यामुळे एक ना एक दिवस आपल्या सर्वांना जुनी वस्त्रे टाकून नवी वस्त्रे धारण करावी लागणार आहेत. आणि आपल्या शरीरातील जीवात्मा अद्भुत अशा सृष्टीतील अनुभव घेण्यास विहार करणार आहे. पाताळ म्हणजे अमेरिका असा शोध लावणारे महर्षी वर्तकाच्या अभ्यासावरुन स्वर्ग नावाचा एखादा ग्रह किंवा सृष्टी असूही शकते असे वाटायला लागला आहे.

नैनं छिंदन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः!
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः

जीवात्म्याला शस्त्रांनी कापता येत नाही. अग्नी आत्म्याला जाळू शकत नाही.आत्म्याला पाण्याने भिजवता येत नाही. इ.इ. भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात जीवात्मा नेहमी टीकणारा, सर्वव्यापी,न बदलणारा,शाश्वत असा आहे. असो, त्यामुळे माणसाचे मरणानंतर काय होते.स्वर्गात जाण्याचा मार्ग कोणता ? स्वर्गापेक्षा मर्त्य लोक बरा का ?वगैरेचे आपल्याला बॉ लैच कुतूहल आहे.

साला एका शेर आता आठवेना. ''हर सांस सांस पर लिखा है मरनेका...न जाने कोनसी सांस कहा रुक जाये'' वगैरे. सारांश असा की कधी तरी आपला श्वास थांबून जाणार आहे. त्यामुळे आपापले सर्व अहंकार टाकून दिले पाहिजे. कोणीतरी म्हटलं आहे- ''जन्मासोबत श्वास आला. श्वासासोबत शब्द. मरणानंतर श्वास जाईल कुठे जातील हो शब्द'' शब्द फार तर संपादित होतील म्हणा.;) पण हा श्वास पुढे कुठे जाईल याचीही लै उत्कंठा मला आहे. :)

-दिलीप बिरुटे
[ह.भ.प]