नाव माहीत नाही. पण मात्रा/गणवृत्ताची लक्षणे स्पष्ट कळून येतात :
५ । ५ ॥ ५ । ५ ॥ ५ । ५ ॥ ५ +गु
असे वृत्त समजून येते.
पहिल्या तीन ओळींत अंत्ययमक आहे.

कोणाला जातीचे/वृत्ताचे नाव माहीत असले, तर जरुर द्यावे, ही विनंती.

गेले कित्येक महिने संगणकाचे स्पीकर्स बंद आहेत. फारशी कधी अडचण जाणवली नाही. आता मात्र जाणवतेय.
प्रतिसाद आणि विश्लेषण वा़चतोय. ऐकायची ओढ आहे.

प्रमोद

"डमडमत" आणि "खणखणत" ही मराठीतली ध्वन्यनुकरणाची (ओनोमॅटोपिया) उदाहरणे आहेत हे बरोबर आहे. गंमत म्हणजे "निरर्थक" ध्वनीचे अनुकरण काय होते, याबाबत भाषा-भाषांच्या लकबी वेगवेगळ्या असतात.
उदाहरणार्थ इंग्रजीमध्ये "ब" आणि "प" हे ध्वनी ढोल-डफाचे अनुकरण म्हणून लोकांना सुचतात. उदाहरणार्थ :
"बाडाबिङ्-बाडबुम्" ; किंवा एका प्रसिद्ध लोकगीतातले "रम्-पप-पम्-पम्"
मराठी भाषा बोलताना ब/प हे ढोल-डफाच्या अनुकरणासाठी सुचायची शक्यता कमीच. हिंदुस्थानी संगीतातल्या तबल्यांच्या बोलांमध्ये "प/ब" हे कुठेच येत नाहीत, ते हिंदी-मराठींच्या भाषिक लकबीमुळेच असेल.
कुत्र्याच्या भुंकण्याचे अनुकरण करताना कितीतरी इंडो-युरोपियन भाषांत "ब/भ"कार आढळतो. मराठीत "भूभू", इंग्रजीत "बाववाव" वगैरे. पण तमिऴमध्ये मुलांना आधी कळतो तो अनुकरण-शब्द "लोऴ-लोऴ" असा असतो - म्हणजे खूपच वेगळा.
"खण्" या शब्दात धातूची वस्तू आपटल्याचे अनुकरण आहे, हे जितके मराठी माणसाला पटेल, तितके "रॅटल्" मध्ये वाटणार नाही. इंग्रजीभाषकाच्या बाबतीत उलट क्रमाने पटतील.

- - -

सुरुवातीला अनेक लघू अक्षरे घेणे हे तालवाद्याच्या आभासासाठी महत्त्वाचे आहे. बरोबर आहे.
अर्थातच माझे-तुमचे हे वाक्य अतिसुलभीकृत आहे हे मान्य करूया. अक्षरांच्या लघुगुरुत्वाशिवाय वापरलेल्या व्यंजनांचे महत्त्वही फार आहे. उदाहरणार्थ :
छन्-खळखळ-छन् ढुम्-ढुम्-पट-ढुम् लेझिम चाले जोरात...
...गागाललगा...

माझा "अनुवाद" करताना मी पुन्हापुन्हा कडवे गुणगुणलो होतो. काही करून अनुवादात मुळातले ध्वनिचित्र पुसट व्हावे, असा माझा प्रयत्न होता. लघुगुरू मोजले नव्हते, तरी माझ्या अंतिम कृतीचे विश्लेषण करता येतेच. यात सुरुवातीच्या प्रत्येक भृंगावर्तनात २-३ गुरू आहेतच. यावरून तुमचा लघुमात्रांबद्दल कयास पटतो.

अर्थात व्यंजनांचा उपयोग करून मी असेही तालवाद्याचे ध्वनिचित्र तयार करू शकतो :
ढोलास ढुम्-ढुम्-क झोकात ठोकून
टाळा-मृदंगास साथीस घेऊन
तुण्-तुण् करी एकतारी मधून
आनंद गोंगाट गर्दी भरून
(याची कलाकृती करायला स्फूर्ती/प्रतिभा हवी.)

- - -

कविता/कलाकृती म्हटली म्हणजे वाक्यार्थापेक्षा अधिक कुठल्याशा स्तरावर आशय असणारच, असा सामान्यनियम मी मानतो. मग ते स्तर कुठले का असेनात. हे उदाहरण घेण्याचे कारण की या उदाहरणात ध्वनिचित्र अतिशय सहजप्राप्य आहे. इतके सहजप्राप्य आहे, की रसिकाने गुणगुणून थयथयाटाचे ध्वनिचित्र बनवावे हे कवीचे प्रयोजनच होते, ही बाब सहज पटते. या स्तरापेक्षा अस्पष्ट स्तरांवरसुद्धा भा. रा. तांब्यांनी आशयपोषण केलेले आहे, असे माझे मत आहे. पण ते सर्व "अस्पष्ट" स्तर असे असतात, की त्याबाबत रसिका-रसिकामध्ये मतभेद असू शकतात. इतकेच काय काही बाबतीत रसिक आणि कवी यांच्यामध्ये मतभेद असू शकतील!

येथे एक मुद्दा पटवायचा होता. म्हणून रसिका-रसिकात मतभेद होतील असे उदाहरण घेऊन चालले नसते. इतके गडद-स्पष्ट ध्वनिचित्र घेण्यावाचून पर्याय नव्हता.

कविता करताना कवीला भरपूर स्वातंत्र्य उपलब्ध असते. तरी कवी जाणूनबुजून स्वतःवर मर्यादा घालून घेतो. आणि "आपण अमुकतमुक मर्यादा घालून घेतली" हे त्या परंपरेतील रसिकाला जाहीरही करतो. उदाहरणार्थ : गझलेत "आपण अमुक इतका लांबलचक काफिया, अमुक असा रदिफ घेतला आहे" ही घोषणा कवी मतल्यात करतो. अमुकच मर्यादा स्वतःवर घालून घेण्याची कुठलीही सक्ती कवीवर नसते. पण एकदा का या मर्यादा स्वतःहून आनंदाने घोषित केल्यावर त्या जर पाळल्या नाहीत, तर काय म्हणावे? दोन पर्याय सहज मनात येतात : (१) जर कवीच्या कुवतीबद्दल आदल्या कवितांमधून किंवा याच कवितेमधून खात्री असेल, तर "प्रमाद" ही पहिली शक्यता बाजूला ठेवावी लागते. (२) दुसरा पर्याय की कवी या ठिकाणी बंड पुकारतो आहे. आणि कमकुवत नसल्यामुळे आशयघनतेसाठीच हे बंड पुकारतो आहे. ज्या ठिकाणी रसिकाची अपेक्षा तोंडघशी पाडतो आहे, त्या ओळीचे/शब्दाचे काही विशेष महत्त्व जर नसेल, तर ती रचना चक्रावून टाकेल. रसभंग करेल.

रदिफ-काफिया चे वरील उदाहरण कवीने घोषित केलेल्या कुठल्याही मर्यादेसाठी मी सामान्यीकृत करत आहे. वृत्त हे शुद्ध ध्वनींबद्दल (अर्थापासून अपोद्धार - ऍब्स्ट्रॅक्शन करून) मर्यादा आहे. कविता रसिकापुढे मांडण्यापूर्वी कवी वाटेल ते वृत्त निवडण्यास स्वतंत्र आहे. पण कवी अमुक कुठले वृत्त निवडतो. सर्व स्वातंत्र्य असताना केलेली ही निवड आशयाला अनुरूप असावी, अशी रसिकाने किमान अपेक्षा ठेवावी. या अपेक्षेविरुद्ध सुद्धा कवी बंड करू शकतो. पण ते बंड समर्थ असावे. (वेगळ्या कलेचे उदाहरण घेऊन : इंद्रधनुष्याचा फोटो बनवताना कृष्णधवल मर्यादा स्वतःवर घालू नये, असे कोणीही रसिक म्हणेल. पण एखादा प्रकाशचित्रकार या अपेक्षेविरुद्ध बंड करून आह्वान घोषित करेल "मी कृषणधवलाची मर्यादा घेतो, आणि इंद्रधनुष्याचे चित्र सुंदर करून दाखवतो." हे आह्वान शब्दात सांगायची गरज नसते. कृष्णधवलाच्या निवडीतच ते आह्वान सांगितले जाते. पण आह्वान घोषित केल्यानंतर ते अचाट कार्य जमले नाही, तर कलाकृती फसली.)

यतिभंगाबाबत माझे असेच काही विश्लेषण आहे. अमुक ठिकाणी मी यती घेणार असे कवीने घोषित केले, समजा. (ही घोषणा वेगळी करावी लागत नाही. पहिल्या दोन-तीन ओळीत मर्यादा पाळली म्हणजे "घोषणा केली".) त्यानंतर कवी यतिभंग करणार नाही, अशी रसिकाची रास्त अपेक्षा असते. या रास्त अपेक्षेविरुद्ध बंड जरूर करता येते. पण मग "हे बंड केल्यामुळे आशय अधिक सघन होतो आहे" असे आह्वान कवी घोषित करतो. असे नसेल, तर पर्यायाने कवी रसिकाला असे तरी सुचवतो - "यतिभंग झाला असे तुला वाटते, तिथे तुझा नेहमीचा शब्दोच्चार नको करूस. मुद्दामून शब्द तोडून अपेक्षेप्रमाणे यती घे, आणि आशयाचा वेगळाच पैलू, वेगळाच स्तर तुला जाणवेल. माझे बंड तुझ्या यतीविरुद्ध नाही, तर मराठी भाषेतील या एका शब्दोच्चाराच्या विरुद्ध आहे." असे काही नसेल तर रसिकाशी असा हा खेळ "मी सांगितली यती घेतो - पण कसे फसवले टुक्-टुक्!" बेचव होतो.

ध्वनिफिती अनेक लोकांना ऐकू येत नाहीत याबद्दल वाईट वाटते. मलासुद्धा काल एका संगणकावरून ध्वनिफिती ऐकू आल्या नाहीत, तर दुसर्‍या संगणकावरून चांगल्या ऐकू येत आहेत. आता खाली एका प्रतिसादात हायपरलिंक दुवे दिलेले आहेत.

ध्वनिफिती ऐकू न येणार्‍यांकरिता ठळक/अधोरेखित अक्षरयोजनेने ताल/ठेक्याचे लेखन करायचा प्रयत्न केलेला आहे. मराठीमध्ये गेल्या काही दशकांपूर्वी (नेहमीच्या बोलण्यातल्या) आघातांच्या व्याकरणाच्या अभ्यासाबद्दल उदासीनता होती. (गेल्या दोनतीन दशकांत मात्र बराच अभ्यास झालेला आहे.) म्हणून का काय, आघात, बलमान आणि स्वरमान लेखनासाठी चिह्ने अभ्यासकांतही खूप प्रचलित नाही. तरी मी वापरलेल्या ठळक/अधोरेखनांसह वाचून बघावे ही विनंती.

शीर्षकावरून वृत्ताचा वापर समर्थपणे भा.रा.तांबे कसे करतात त्याचे विश्लेषण केवळ वरील एका कवितेतून कसे निदर्शनास येऊ शकते ?

शीर्षकावरून असा गैरसमज होत असेल तर दिलगीर आहे. कवितेत वृत्ताने घातलेल्या मर्यादेचे बंधन मानण्याऐवजी सामर्थ्यच मानण्यात समृद्ध कवन होते. हे भा. रा. तांब्याच्याच बाबतीत नव्हे, तर कोणत्याही कवीच्या बाबतीत खरे आहे. भा. रा. तांबे नेहमीच तालवाद्याचे ध्वनिचित्र उभे करत असत, किंवा भा. रा. तांबे यांच्या सर्व कवितांत ध्वनिचित्र हेच प्रमुख वैशिष्ट्य आहे, असा माझा निर्देश नव्हता. "वृत्ताच्या मर्यादेचेच सामर्थ्य बनवणे" या कल्पनेचे विवरण करण्यासाठी या एकाच उदाहरणाचे खोलात विवेचन केलेले आहे. वाचकाने स्वतःहून अशा कितीतरी कविता - वेगवेगळ्या कवींच्या का असेनात - गणगुणून आत्मसात केलेल्या असतील. वाचकाने स्वतः अनुभवलेल्या कवितांना मी केल्यासारखे विश्लेषण लागूउ करून बघावे, अशी विनंती आहे.

कविता म्हणजे केवळ शब्दरचना नसते तर कविता म्हणजे आशयरचना.

बहुधा "आशय" म्हणजे "कवितेतील सर्व अनुभूतींमध्ये काहीतरी एकसंधता असते" असे तुम्हाला म्हणायचे आहे. मी सहमत आहे. तरी शब्दार्थ/वाक्यार्थ यांना सुद्धा काही लोक "आशय" म्हणतात. हे जे काय बहुआयामी-एकसंध असे कवीकडून रसिकापर्यंत पोचते, ते त्या वाक्यार्थ-आशयापेक्षा मोठे असते, असा माझा मुद्दा आहे.

शब्दांच्या परस्परसंबंधातून काही एक अर्थ सुचित होत असतो आणि असा हा आशय ताल ठेक्यातून, ताल-ठेक्याच्या आघातावरुन वेगळा ठरतो काय ?

चांगल्या रचनेत ते जे काय वाक्यार्थापेक्षा मोठे असते, त्यांच्या वेगवेगळ्या मितींमध्ये रसभंग होईल असा काहीच वेगळेपणा नसतो. मात्र अकुशल रचनेत रसभंग होणारे वेगवेगळे अनुभव होऊ शकतात. वेगवेगळ्या अनुभूतींमध्ये पोषक रस कुठले, हे रसिकाच्या परंपरेतून कळते. (उदाहरणार्थ : कोमल गांधार हा पाश्चिमात्य संगीतात करुण रसातील गाण्याला पोषक मानतात, पण भारतीय परंपरेत असे काही नाही. वेगवेगळ्या आयामांमधले मेळ योग्य त्या परंपरेला अनुसरूनच घेतला पाहिजे.) आता उदाहरणादाखल पुढील कडवे बघा.

बाळ जधी ना जगले
माय न आक्रोश करे
कूस सुनी विश्व सुने
कंठ मुका चक्षु सुके

भारतीय परंपरेत हे माणवकक्रीडितक वृत्त थिल्लर मानले जाते. या वाक्यार्थाने कारुण्य सांगितले जाते, आणि वृत्ताने भलताच काही परिणाम होतो. त्या मानाने पुढील शार्दुलविक्रीडित वृत्त आणि वाक्यार्थ एकमेकांवर कुरघोडी करत नाहीत. भारतीय परंपरेत शार्दूलविक्रीडिताची भावना-कक्षा तशी गंभीराकडेच झुकणारी आहे.

आई ना करि एक शब्द, न ढळे अश्रूहि डोळ्यांतुनी
कुक्षी सुन्न नि विश्वहि सुन्न गमे बाळास नेताक्षणी

(उदाहरणादाखलची कडवी माझी स्वरचित आहे. शिघ्रकाव्य असल्यामुळे त्यांचा दर्जा सुमार आहे. तरी माणवकक्रीडितकातील रसभंग तरी सुस्पष्ट व्हावा.) येथे ऐकावीत (विजेट वाजले नाही, तर या दुव्यावर जावे):

म्हणून काही असा कायदा होत नाही की माणवकक्रीडितकात शोककाव्य रचू नये. मात्र जर एखाद्या कवीने ते तसे रचायला घेतले, तर तो आह्वान घोषित करतो - "रसिका! वृत्ताचे आणि वाक्यार्थाचे सामांतर्य साधत नसले, तरी त्यांच्या विरोध-पूरकतेमुळे (कॉन्ट्रास्टमुळे) अधिक खोल एकसंधता साधते आहे." ती एकसंधता रसिकाला पटवण्यात कवी कमी पडला, रसिकाचा आस्वाद बेरंग झाला, तर कलाकृती फसली.

तुम्हाला माझा सुरुवातीचा झोकात जाणारा तालच आवडला तर. शंखाबद्दल तुम्ही म्हणता तसा विचार मी केला होता, पण मला ते ताल बदलणारे उच्चारण पेलता आले नाही. (माझे उच्चारण दुव्यावरून तुम्ही ऐकू शकलात काय? "झोकात_नो_ब्रिज" असे नाव मी त्या ध्वनिफितीला दिले आहे. मला बदलणार्‍या तालांमध्ये पूल बांधणे जमले नाही.) परंतु अन्य कोणी ते उच्चारण करू शकत असेलही. अशाच रसग्रहणातील फरकामध्ये गंमत आहे.

तुम्ही दिलेल्या भवानी अष्टकात भुजंगप्रयाताचा ठेका आहे. शिवाय "न"काराच्या ("कु"काराच्या वगैरे) अनुप्रासाने एक वेगळी - अडीचपट धीमी - लय त्यावर पखरली जाते.

शंकराचार्यांच्या स्तोत्रांच्या नंतर नादमाधुर्य हेच साम्य असलेली त्यांच्यासारखी स्तोत्रे अनेक लोक लिहू लागले. परंतु पुष्कळदा नादमाधुर्याच्या हव्यासापायी शब्दार्थ-आशयाकडे हे नंतरचे कित्येक कवी दुर्लक्ष करत, असे वाटू लागते!

(श्री. चित्तरंजन यांच्याशी वरच्या चर्चेत हाच मुद्दा आला आहे. नादमाधुर्याच्या खाली कल्पनादारिद्र्य दडलेली एक रचना मी मागे मुद्दामून रचली होती - तिचा दुवा असा : झटपट स्तोत्ररचना)

तमिळ गाण्याची ध्वनिफीत दिल्याबद्दल धन्यवाद.