शिवाजीचे 'साम्राज्य' किती जिल्हे होते ही तपासण्याजोगी बाब आहे. 'शिवाजीचे राज्य वेल्फेअर स्टेट होते (आणि ते जगातील सर्वात आधीचे वेल्फेअर स्टेट होते)' हा दावा मात्र, अनेक निरीक्षणांवरून काढलेला निष्कर्ष आहे. शिवाय, तो तकलादू आहे. अशोकाच्या शिलालेखांमध्येही प्रजेच्या भल्याचा उल्लेख असल्याचे वाचल्याचे स्मरते. शिवाय, केतकरांच्या निरीक्षणाचे एक उदाहरण येथे आहे. 'मुद्रा भद्राय राजते' या विधानाचा 'कल्याणकारी राज्य' असा अर्थ काढणे पोरकट वाटते. ती मुद्रा शहाजीने (शिवाजी १४ वर्षांचा होण्याआधी) बनविली होती, केतकर म्हणतात त्याप्रमाणे शिवाजीने राज्याभिषेकासाठी बनविलेली नव्हती.

मुद्दा राज्यविस्ताराच्या अक्षांश आणि रेखान्शाचा नसून प्रभावाचा आहे, तसे पाहता १७६० पर्यंत मराठा साम्राज्य बर्यापैकी मोठे होते पण ते टिकाऊ नसल्याने त्याचा मराठा साम्राज्याला फारसा उपयोग झाला नाही. बाकी वेल्फेर राज्यावर तुमच्या चर्चेत प्रतिसाद देतो.

गोखल्यांना माफी मागावी लागली होती.

टिळकांना ह्यासाठी तुरुंगवास भोगावा लागला, त्यांनी माफी मागितली नाही. तुमचे म्हणणे काय आहे? "नैतिक इंग्रजी राज्याविरुद्ध केलेली अनैतिक कृती" असे काही काय?

बेंटिक ने सतीबंदी केली त्याचीही हत्या आवश्यक वाटते काय?

बेंटिक ने जे केले त्यामागचा हेतू चांगला होता पण एकूणच तुम्ही माझ्या घरात मला कसे वागायचे(भले ते बरोबर असेल) हे सांगणार असाल तर ते खपवून घेतले जाणार नाही हा सर्वसाधारण पावित्रा होता. म्हणूनच टिळकांचे म्हणणे होते कि आधी आम्हाला स्वराज्य द्या मग आम्ही ज्या काही सुधारणा करायच्या आहेत त्या करू, त्याउलट आगरकरांचे असे मत होते(ह्यार्थी) कि आधी सुधारणा करू आणि हळू हळू तुम्ही स्वराज्य देत चला. सती चळवळ किंवा बालविवाहास मान्यता केवळ सपोर्ट मिळवण्यासाठी वापरले गेले असावेत(जे चूक होते हे मान्य). त्यामुळे अमुक एक गोष्ट करू नका अथवा करा असे म्हणणे नसून काहीच करू नका, फक्त चालते व्हा हाच मुद्दा होता.

तसाच चाफेकर बंधूंनीही लावला आणि रँडला मारले असे म्हणा की!

नाही, रँडने अधिकाराचा गैरवापर करून प्लेगच्या निमित्ताने जनतेला त्रास दिला (प्लेग चे निराकरण केले हे मान्य). आता तुम्हाला रँडने त्रास दिला हेच मान्य नाही त्यामुळे चापेकरांचे वागणे अयोग्य वाटणार. तरीदेखील मी असे म्हणालो कि - जरी रँड योग्य वागला असेल, तरी गुलामाने स्वातंत्र्यासाठी केलेली कोणतीही कृती योग्यच आहे.

"अस्मिता सोकावू का द्यावी?" या प्रश्नावर तुम्ही 'नैसर्गिक निवड' हे उत्तर दिले आहे. माझा युक्तिवाद इतकाच की नैसर्गिक बरोबर असू 'शकते' व नसू देखील शकते, म्हणूनच "अस्मिता सोकावू द्यावी" या तुमच्या मताला 'नैसर्गिक निवड' या विधानाने काहीही समर्थन मिळत नाही.

अस्मिता सोकावू द्यावी ह्यातील "सोकावू" हा शब्दप्रयोग मला अमान्य, काही अंशी अस्मिता असावी हि नैसर्गिक निवड आहे आणि ती अस्तित्व टिकविण्यासाठी गरजेची असते. तसे नसेल तर राज्याला तोटा होतो म्हणून राज्यातील ऐतिहासिक ठेवी/इमारती विकून पैसे काढावेत आणि तिथे सोयीची आणि फायद्याचे दुकाने काढावीत हे देखील तुम्हाला मान्य असावे. तसे असेल तर तिथे मी असहमत आहे.