आगरतला ही त्रिपुरा राज्याची राजधानी. नकाशा पाहिला तर हा प्रदेश आपल्या महाराष्ट्राच्या खूपच दूर आहे. मुंबई पश्चिम किनार्‍यावर वसलेली तर त्रिपुराचि राजधानी थेट पूर्वेच्या टोकापाशी. आपल्यापैकी फार थोड्या लोकांना आगरतळा ह्या शहराला भेट देण्याचा योग आलेला असतो, तरीही ह्या आगरतलाशी सम्बधित एक शब्द आपण रोज नित्यनेमाने वापरत असतो , तो म्हणजे 'अगरबत्ती'. खरं तर हा शब्द 'आगरबत्ति असा आहे. ह्या आगरबत्तीतलं पारम्परिक द्रव्य म्हणजे ह्याच आगरवृक्षापासून काढलेलं सुगन्धी द्रव्य. बांबुच्या अगदी पातळ काडीला कोळशाच्या , शेणाच्या नि तत्सम द्रव्यांच्या अत्यंत बारीक भुकटीत आगरांचं सुगन्धी द्रव्य मिसळुन जी काण्डी बनवली जाते तिच आगरबत्ती. आज अनेक प्रकारची सुगन्धी द्र्व्यं वापरली जात असली तरी मूळच्या आगराची स्मृती म्हणून ह्या वस्तुला आजही आपण आगरबत्ती म्हणूनच ओळखतो.

आगर नावाचं एक सुगन्धी द्रव्य निर्माण करणारा वृक्ष आहे. हा हल्ली मुख्यतः पूर्वांचलाच्या प्रदेशांमध्ये होतो. आगर झाड मुख्यतः पूर्वांचलाच्या प्रदेशांमध्ये होतो. आगर झाड साधारणतः पंधरा वर्षाचं झालं की त्याच्या खोडात एक प्रकारचं सुगन्धी द्रव्य तयार व्हायला लागतात. चांगली वाढ झालेल्या आगर वृक्षाच्या खोडापासुन सुगन्धी द्र्व्य काढलं जातं. खैरापासून कात काढतात त्याच पध्द्तीनं आगरवृक्षापासून सुगन्धी द्रव्य काढतात.

एके काळी त्रिपुरात आगरवृक्षांची जंगलं होती, त्यातल्या एका भागात तर ती फारच मोठ्या प्रमाणात होती, म्हणुनच त्या भागातल्या शहराला 'आगरतला' असं नाव ठेवण्यात आलं तेच आजचं 'आगरतला' ज्या भागात एखाद्या विशिष्ठ प्रकारची झाडं किंवा असंच काही मोठ्या प्रमाणावर असेल तर त्याचं नाव त्या भागाला देण्याची पध्दत बंगाल-आसाम मध्ये दिसते. उदा. गुवाहाटीच्या पुर्वेच 'बेलतला', कलकत्यातलं 'धरमतला'.

आगरवृक्षापासून हे द्रव्य काढायचा उद्योग हल्ली असममधल्या होजाई ह्या शहरात प्रचंड प्रमाणात चालतो नि त्यासाठी लागणारे आगरवृक्ष मुख्यतः असमच्या वरच्या भागातून येतात (एका झाडाची किंमत सुमारे २०/२५ हजार रुपये इतकी असते.)

साभारः ईशान्य वार्ता - जानेवारी २०११