सुमेधला आजकाल स्वत:च्या रूटीन आयुष्याचा फार कंटाळा आला होता. लहानपणापासूनच आपण भरपूर पैसे कमावणारा एखादा सुपरस्टार गायक व्हावे हे स्वप्न उराशी बाळगून तो होता. इंटरनेटवरील सेकंड लाइफची जाहिरात वाचताना लहानपणीच्या स्वप्नाची त्याला एकदम आठवण आली. त्यानी नेटवरील दोन्ही कंपन्यांशी संपर्क साधून त्यांचे फॉर्म्स डाउनलोड करून घेतले. प्रिंट करून घेतलेले दोन्ही फॉर्म्स आता त्याच्यासमोर होत्या.

गेले दोन तास तो फॉर्म्सकडे नुसताच न्याहाळत बसला होता. यापैकी कुठल्या कंपनीचा फॉर्म भरावा याचा विचार तो करत होता. त्याच्या आयुष्याच्या यापुढील वाटचालीचा हा प्रश्न होता. यातून निवडलेली कंपनी त्याच्या आयुष्याला कलाटणी देणारी ठरली असती. त्याच्या सांगीतिक भविष्याचे दरवाजे उघडू शकली असती. यापैकी एलिक्सिर ऑपेरा ही कंपनी वास्तव जगातील गायकांच्या समस्या जाणून घेवून होतकरू गायक - गायिकांना मार्गदर्शन करणार होती. वैयक्तिक लक्ष पुरवत त्यांच्यातील आत्मविश्वास जागृत करून त्यांना गायनविश्वाच्या अत्युच्च शिखरावर पोचवण्याची स्वप्नं दाखवत होती. वास्तव जगाच्या समस्यांचे सुलभीकरण करून पुढील वाटचाल सुखद करण्याचे आश्वासन देत होती. अशा प्रकारची आश्वासक स्वप्नं फार काळ टिकत नाहीत याची पुरेपूर जाणीव सुमेधला होती. गायनात यश मिळवण्यासाठी शॉर्टकट्सचा उपयोग होत नाही हेही तो जाणून होता. रियाज हवा, संधी हवी, आवाज हवा, प्रसिद्धीचे व जीवघेण्या स्पर्धेत जिंकण्याचे ट्रिक्स माहित असायला हवेत. गर्दी खेचण्याची (व त्यातून लाखोंनी कमवण्याची!) कला अवगत असायला हवी.

दुसरी पॅराडाइज हॅपिनेस कंपनी मात्र सुमेधला अगदी अल्पशा काळात (काहीही श्रम न करता! ) मायकेल जॅक्सनसारखे एक फार मोठा गायक बनवण्याची हमी देत होती. मोठा गायक झाल्यानंतर आयुष्यातील सर्व ऐषाराम, सुख - समाधान त्याच्यासमोर लोळत पडणार होत्या. खरे पाहता पॅराडाइज हॅपिनेस कंपनीची माहिती वाचल्यानंतर कुठल्या कंपनीचा फॉर्म भरून पाठवावा याबद्दल शंका घेणेसुद्धा चुकीचे ठरले असते. पहिल्या कंपनीचा फॉर्म फाडून टाकायला हवा होता. कारण या पॅराडाइज हॅपिनेसने त्याच्या मनातले ओळखले होते. त्याच्या आयुष्याला पुरेल तेवढे दिले असते.

परंतु या पॅराडाइज हॅपिनेस कंपनीत एकच गोम होती. पहिली कंपनी याच वास्तव जगातील समस्यांना उत्तरं शोधून सुमेधच्या आयुष्याला कलाटणी देण्याचे वचन देत होती. मात्र दुसरी कंपनी त्याला स्वर्गसुख देणार्‍या मशिनमध्ये ढकलून भ्रामक वास्तवातील (virtual reality) जगात गायक बनवणार होती. एकदा त्या 'मशीन'मध्ये शिरल्यानंतर वास्तवाचे भान सुटणार होते.

मशीनमधील वास्तवसुद्धा भासमयच असणार याची त्याला खात्री होती. वास्तव जगातील अगदी सामान्यातील सामान्य आयुष्यसुद्धा भ्रामक जगातील स्वर्गसुखापेक्षा अनेक पटीने स्वीकारार्‍ह ठरली असती. स्वर्गसुखाच्या मशीनमधील ते भासमय विश्व अत्यंत खोटे, निसरडे, धोकादायक असणार असे त्याला वाटत होते.

स्वर्गसुखाच्या अनुभवाचे आश्वासन देणार्‍या भासमय जगातील हा व्यवहारच आतबट्यातला, नकली, झुलवत ठेवणारा, सुखाची नशा चढवणारा वाटत होता. त्यातून काहीही चांगले निघणार नाही याची त्याला खात्री होती. म्हणूनच फॉर्म हातात धरून मख्खपणे तो बसला होता.

Source: Anarchy, State and Utopia by Robert Nozick (1974)

सुमेधच्या मनातील घालमेल आपण समजू शकतो. पॅराडाइज हॅपिनेस कंपनीच्या 'स्वर्गसुख' मशीनमधील जीवन अत्यंत काल्पनिक, तद्दन खोटे, नकली, भ्रामक आहे, हे सर्व खरे आहे. परंतु ठिकठिकाणी खाच खळग्यानी भरलेल्या, सुखाची अंधुकशी झुळुकसुद्धा नसलेल्या दाहक वास्तवातील या कंटाळवाण्या, यातनामय आयुष्यापेक्षा सिलिकॉन जगातील भासमय आयुष्य शतपटीने बरे. त्याच्याइतके आणखी चांगले काय असू शकते? भरभरून सुखाचे आश्वासन देण्याचे गाजर दाखवणार्‍या पॅराडाइज हॅपिनेसचा विक्रेताच या प्रश्नांची उत्तरं चांगल्या प्रकारे देऊ शकेल.

वास्तव, अस्सल म्हणजे नेमके काय? अस्सल म्हणजे जे आहे ते व नकली म्हणजे जे नाही ते आहे म्हणून दाखविणारे. परंतु सुमेध वास्तव जगात असो की भासमय जगात, तो स्वत:च्या व्यक्तीमत्वासकट, भल्या बुर्‍या गुणासकट सुमेधच असणार. मशीनमध्ये असो की मशीनच्या बाहेर, सुमेध स्वत:च्या व्यक्तीमत्वाप्रमाणेच वागणार, अनुभवांचा आस्वाद घेणार. त्याच्यात तसा फार मोठा बदल दिसणार नाही.

परंतु वास्तव जगात चांगला गायक होण्यासाठी भरपूर कष्ट घ्यावे लागतात. गुणवत्ता असावी लागते. प्रतिभा असावी लागते. परंतु भ्रामक जगात वावरण्यासाठी आपल्याला पूर्णपणे मशीनच्या तांत्रिक स्पेसिफकेशन्सवर अवलंबून रहावे लागते. इनपुट्समधील अल्पशी चूकसुद्धा औटपुट्सवर परिणाम करू शकते. त्यात सुमेधच्या व्यक्तीमत्वाला काडीचीही किंमत नाही. परंतु आजच्या जमान्यातील लोकप्रिय गायक-गायिकांच्याकडे पाहिल्यास त्यांच्याकडे प्रतिभा आहे वा भरपूर कष्ट करून अतीव प्रयत्नांती ते लोकप्रियतेच्या शिडीवर चढून आलेले आहेत असे काही वाटत नाही, योग्य संधी व नशीबाचा भाग म्हणूनच (वा SMSच्या मार्‍यामुळे!) ते तेथे पोचले असावेत असे म्हणता येईल. पॅराडाइज हॅपिनेस कंपनीच्या मशीनमध्ये जावून आलेला सुमेध प्रथितयश गायक झाल्यास त्या यशाचे सर्व श्रेय मशीनलाच द्यावे लागेल. त्याच्या कर्तृत्वाला नाही.

आयुष्यात यश मिळवण्यासाठी योग्य संधी, योग्य वेळ, स्थळ - काळ, या गोष्टी जमून यावे लागतात. तुमच्या आई - वडिलांच्या, नातलगांच्या, त्यांच्या मित्रांच्या, ओळखीतल्यांच्या कतृमकतृत्वावर, त्यांच्या मॅनिप्युलेशन्सच्या क्षमतेवर तुमचे यश अवलंबून असते. तुमच्या कष्टाला, तुमच्या प्रतिभेला या समाजात किंमत नाही. त्यामुळे आपले आयुष्य अशा बिनभरवशाच्या नशीबावर उधळून टाकण्यापेक्षा मशीनच्या स्वाधीन केल्यास, भ्रामक जगातील सेकंड लाइफमध्ये स्वत:ला बुडवून घेतल्यास काय वाईट आहे?

भासमय जगात वावरण्यापेक्षा वास्तवाला भिडावे, त्याचा सामना करावा, असे अनेकांना वाटत असते. आपले वास्तव जग म्हणजे आपल्या अनुभवांचा एकूण गोळाबेरीज असतो. आपण काय बघतो, काय ऐकतो, कसली चव घेतो, कसा विचार करतो, कसा प्रतिसाद देतो, कठिण प्रसंगांना कशाप्रकारे सामोरे जातो, इत्यादींचे ते फलित असते. वस्तूंमधील अणू रेणूंच्या क्रिया-प्रक्रियामधून या गोष्टी घडत असल्यामुळे आपण त्यांना वास्तव म्हणतो.

परंतु हे सर्व अनुभव भ्रामक अवस्थेत संगणकीय चिप्समधून मिळत असल्यास वा व्यक्त होत असल्यास बिघडले कोठे? अनुभवांच्या आवाक्याच्या पलिकडे असलेल्या विज्ञानालासुद्धा वास्तव जगातील प्रयोग व नीरिक्षण यांचाच आधार घेत तात्विक चर्चा करावे लागते, हे आपल्याला विसरून चालणार नाही. त्यामुळे आपल्याला जे वास्तव वाटते ते मुळातच भासमय असण्याची शक्यता जास्त आहे. (परंतु हे संगणकीय जग तहान, भूक, मिटवू शकणार नाही. त्यामुळे आपल्याला वास्तव जगात परत यावेच लागते.)

तरीसुद्धा आपल्याला त्या मशीनमध्ये प्रवेश करण्यास संकोच वाटतो. धैर्य होत नाही. कारण आपल्या अथक प्रयत्नामधूनच आपले आयुष्य घडवण्याचा आपण विडा उचललेला आहे. आपल्या या इच्छाशक्तीला आपण दाबू शकत नाही. मशीनची मनमानी चालवून घेणे आपल्याला आवडणार नाही. मुळातच आपण ऐतखावू जगणे, वा सुख समाधान यांच्यापेक्षा आणखी काही गोष्टींना महत्व देत असावेत. म्हणूनच स्वर्गसुखाचा परमोच्च अनुभव देवू शकणार्‍या मशीनमध्ये जाण्यास नकार देत आहोत.

संगणक - इंटरनेट इत्यादीमधून निर्माण होणारी भासमय वास्तवता व यातून उद्भवणार्‍या सेकंड लाइफची कितीही तरफदारी केली तरी वास्तवातील जीवनानुभवाची सर त्याला नाही. इंटरनेटच्या फॉर्वर्डमधून आलेल्या गुबगुबीत गोर्‍यापान लहान बाळाच्या फोटोंपेक्षा आपल्या घरात रांगणारे शेंबडं पोर आपल्याला थक्क करत असते. माणसाच्या आयुष्याचे अंतिम ध्येय केवळ सुख समाधान नाहीत; त्याच्याही पलिकडच्या जीवनानुभवातील अस्सलपणात आहे. म्हणूनच मशीनमध्ये जाण्याचा मूर्खपणा आपण करणार नाही!

हेच जर खरे असल्यास स्वर्गसुखाच्या या अद्भुत मशीनऐवजी पारलौकिक सुखाच्या अनुभवाचे गाजर आपल्यापुढे धरणार्‍या बुवा - बाबांच्या मागे आपण का लागतो याचे उत्तर आता आपल्याला शोधावे लागेल!