वरील मथळ्याचा लेख कालनिर्णयाच्या दिवाळी अंकात मी वाचला. एखाद्या विषयाचा लेख आपण तेव्हाच वाचतो जेंव्हा त्यात आपल्याला रस असतो. नानाजी देशमुख हे नाव माझ्या नेहमीच वाचनात होते माझ्या वयाच्या १० वर्षापासुन. नंतर् ते अतर्धान पावले. माझ्या लहानपणी निवडणुक आली की बिल्ले वाटत असत आणि ते बिल्ले मिळवण्यासाठी आम्ही मुले त्या सायकल रिक्षाच्या मागे पळत असु. त्यावेळी काँग्रेस व जनसंघ हे दोनच पक्ष आम्हाला माहित होते. ही गोष्ट आहे १९६०-६२ ची माझे वय त्यावेळी होते १०-१२ वर्षाचे. काँग्रेसचे नेहरु चाचा व जनसंघाचे नानाजी देशमुख हेच आमचे दैवत. नंतर मात्र यातली गंमत गेली कारण आम्ही पोटापाण्याला लागलो आणी आज वयाच्या ६० व्या वर्षी हा लेख वाचनात आला आणी नवीन पिढीला माहीती व्हावी म्हणुन आज ही माहिती नविन पिढीला मिळावी या उद्देशाने हा उपद्व्याप. दत्तप्रसाद दाभोळकरांचा हा लेख साभार त्यांच्याव शब्दात देत आहे.

" आनंद यात्री म्हणुन आजन्म प्रवास करणारा हा कर्मयोगी थकत चालला होता. विनोबाच्या भाषेत " सूर्य काहीच करत नसतो, पण तो तिथे असतो म्हणुन आपल्यासकट सारेजण नकळत कुठल्यातरी कामात गुंततात, त्याचे नुसते असणे महत्वाचे असते."

१९९५ मध्ये कालनिर्णय सांस्क्रूतीक दिवाळी अंक यासाठी दत्तप्रसाद दाभोळकर यांनी नानाजींची सविस्तर मुलाखत घेतली होती. नानाजींनी एवढी सविस्तर काय , स्वतःच्या आयुष्याबद्दल जुजबी मुलाखतसुध्दा, भारतात आणखी कुणाला दिलेली नाही. ते नानाजींना 'वाट्टेल ते' प्रश्न विचारीत होते. १) दिनदयाल उपाध्याय यांचा खुन तुम्ही केला असे आपण पुरव्यासकट बोललो आहे, असे बलराज मधोक म्हणतात त्याचे काय? २) महात्मा गांधीचा खुन झाला त्या वेळी दफा ३०२ खाली तुम्हाला अटक केली होती. ३) महंत दिग्विजय व नथुराम गोडसे यांची भेट तुम्ही घडवून आणली आणी गोडसेकडील पिस्तुल त्या वेळी महंतानी दिले, असा आरोप होता. हे कसे घडले? ४) आणीबाणीच्या वेळी, माझ्या स्वयंसेवकांना त्रास देणार्‍यांना मी संपवेन असे तुम्ही म्हणाला होता. आणि म्हणुन संजय गांधीच्या विमानाला अपघात झाल्यावर तुमची वरिष्ठ अधिकर्‍यांनी फार कसून चौकशी केली होती त्याचे काय? ५) आणि एकदा जनसंघाच्या एका अधिकार्‍यावर भ्रष्टाचाराचा आरोप झाल्यावर , आता मी काय प्रायश्चीत्त घ्यावे, म्हणुन त्याने बैठकित विचारल्यावर , तुम्ही त्याला वरुन उडी मारुन जीव दे, असे सांगितले व त्याने तशी उडी आमच्यासमोर मारली असे सांगणारे स्वयंसेवक खरे बोलतात की खोटे?

नानाजी शांतपणे हसत या सर्व प्रश्नांना उत्तरे देत होते.

मधु लिमये आणि नानाजी देशमुख हे दोघेही विलक्षण ताकदीचे मात्र पुर्णपणे वेगळ्या, खरेतर परस्पर विरोधी विचारधारा बरोबर घेऊन , दोघेही आजन्म कार्यरत राहीले. केवळ विचारधाराच नव्हे तर जीवन शैली, कार्यपध्दती यातही या दोघांत फरक होता. मात्र अनेकांना माहित नसेल. दोघे मित्र होते. किमान त्या दोघात कायम एक संवाद होता .त्यालाही एक कारण संभवते. जनता पक्षाची यशस्वी पण नंतर पार फसलेली खेळी दोघे बरोबरीने खेळले. खरेतर ते दोघेही त्याचे प्रमुख शिल्पकार होते. बलाढ्य काँग्रेस चा त्यांनी खुळखळा करुन वाजवला किंवा काँग्रेसच्या तुतारीची पिपाणी करुन दाखविली! आणि नंतर जवळजवळ एक्दमच दोघांनी राजकारणाचा संन्यास घेतला.

दाभोळकरांच्या शब्दात "नानाजीनी राजकारण का सोडले, याचा उलगडा एकदा अचानक झाला. मी, विजय तेंडुलकर आणि प्रशांत दिक्षीत काही वेगळ्या कामासाठी एकदा मधु लिमयेंकडे गेलो होतो . आमचे काम बाजुलाच राहिले. लिमये प्रचंड अस्वस्थ होते, आतून उद्ध्वस्थ झाल्यासारखे. लिमयेंच्या हातात 'हवाला' चे कागद होते. अडवाणींपासून शरद यादव पर्यंत सर्वांनी हवाला रैकेट मधून प्रचंड पैसे घेतले होते. आणखी अस्वस्थ करणारी गोष्ट म्हणजे 'हवाला' मधून त्यांना पैसे देणारी मंडळीच हवालामधून काश्मीर आणी पंजाब मधील आतंक वाद्यांना पैसे देत होती! लिमयेंनी अस्वस्थ होऊन रज्जुभैयांपासुन सर्वांना पत्रे पाठविली. एकानेही लिमयेंच्या पत्राला साधी पोचसुध्दा दिली नाही. लिमये म्हणाले, "दाभोळकर, आता मी नानाजींना सविस्तर पत्र लिहितो. पत्र घेऊन त्यांच्याकडे जा. त्यांच्याकडुन उत्तर लिहून घ्या आणि मग माझ्याकडे या."

पण खचलेले लिमये चार-पाच दिवसांत अचानक गेले. तेंडुलकर म्हणाले "हा या देशातील हवालाचा पहिला बळी आहे. दुसरा बळी आपली लोकशाही१" मी नानाजींकडे गेलो त्यांना म्हटले " लिमये तुम्हाला पत्र देणार होते. ते पत्र आता माझ्याकडे नाही. पण त्या पत्रात काय होते, हे मला माहीत आहे. कारण तो मजकुर त्यांनी मला तेंडुलकर, दीक्षित यांच्या समोर सांगितला होता !" नानाजी शांतपणे म्हणाले, " त्या पत्रात काय असणार, याची मला जाणीव आहे, तो मजकूर काय होता , हे तुला सांगतो ! लिमयेंना हवालाबद्दल विचारायचे असणार! खरं सांगु, लिमये माझ्यापेक्षा खूप अधिक बुध्दिमान आणि अभ्यासू आहेत. पण व्यवहारज्ञ्यान आणि माणसे वाचणे , यात मी त्यांच्यापेक्षा उजवा होतो! या देशातील राजकारण या मार्गाने जातेय हे लिमयेंना आज समजलय! मात्र या देशातील राजकारण फक्त याच मार्गाने जातेय आणि जात राहिल हे मला अस्वस्थ करीत १९७७ मध्येच समजले. म्हणुन मी राजकारण सोडले. या मार्गाने या देशाचे काहीही भले होणार नाही. आजचे सारे पक्ष अगदी भाजपसुध्दा या सत्तेसाठी वखवखलेल्या लोकांच्या टोळ्या आहेत!"