माझ नाव प्रकाश,. मला कुठेतरी वाचल्याच आठवतं.की मी जोपर्यंत विचार करू शकतो तो पर्यंत मी अस्तित्वात आहे, याची खात्री देता येईल. मी आता विचार करत आहे, म्हणजे माझे अस्तित्व आहे. मी, प्रदीप, मला विचार करण्यासाठी जगायचे की जगता जगता विचार करायचे, यातले कुठले बरोबर व कुठली चूक?
मी स्वप्नात असू शकेन, मी ठार वेडा असू शकेन, किंवा मी कुठल्यातरी तुरुंगात खितपत पडलेला असेन. परंतु मी, म्हणजे राहुल, जोपर्यंत विचार करू शकतो, तोपर्यंत तुम्ही माझे अस्तित्व नाकारू शकत नाही. मला या सगळ्यातून अतिशय समाधान मिळते.
मुंबई शहरातील माझ जगणं तणावपूर्ण आहे हे मान्य. नगरमध्ये स्फोट होणार नाही व माझ्या सुरक्षिततेची तुम्ही हमी देत असाल तर जगण्याविषयी मला विश्वास आहे. रोज सकाळी मी जेव्हा डेक्कन जिमखान्यावर, रंकाळ्याच्या तलावाकाठी, सीताबर्डीच्या परिसरात फिरायला जातो तेव्हा माझ्याभोवती हे जग आहे याचेच मला आश्चर्य वाटू लागते. खरोखरच मी आता जसा विचार करत आहे तशीच नाशिकची गोपाळपुरी असेल का?
पक्या पक्या , तुझ्या अशा कल्पना भरारीमुळे एखाद्या दिवशी तू ठार वेडा होशील रे असे माझे मित्र नेहमीच म्हणत असतात. परंतु मी वेडा नाही याची मला पूर्ण खात्री आहे. या बेभरवश्याच्या जगात विचार करत राहण्याचा (भर) वसा मला मिळाला आहे. मी, उदय, असा विचार करत असतो की मी मुळातच सुहास आहे.... नव्हे, नव्हे, प्रदीप, नव्हे, प्रकाश, खरोखरच प्रकाश आहे......

Source: Discourse on Method, Rene Descartes (1637)

हे स्वगतपर भाषण विसंगतीपूर्ण आहे असे कदाचित तुम्हाला वाटतही असेल. स्वगत म्हणणारा क्षणोक्षणी नाव बदलतो, गाव बदलतो. तो काही तरी बाष्कळ बडबडतो, बोलतो असे वरील परिच्छेद वाचताना वाटले असेल. परंतु थोडे खोलात जाऊन विचार करू लागल्यास या स्वगत भाषणात अजिबात विसंगती नाही. विशेष म्हणजे रेने देकार्ते या सतराव्या शतकातील तत्वज्ञानी मांडलेल्या मी विचार करतो म्हणून मी आहे.("I think, therefore I am"....) हे विधान आत्म्याच्या वा स्वत्वाच्या संदर्भात होते. परंतु देकार्तेच्या तात्विक सिद्धांताच्या विश्लेषकांना मात्र देकार्ते यांच्या विधानात शब्दश: अर्थापेक्षा काही तरी वेगळे सांगण्याचा प्रयत्न आहे असे वाटत आहे. त्यामुळेच वर उल्लेख केलेले स्वगतपर भाषण असंबद्ध वाटत असले तरी तात्विकदृष्ट्या ते योग्य आहे.
मी विचार करतो म्हणून मी आहे. या विधानातून मिळत असलेला भरवसा फक्त तसा विचार करतानाच असतो, हेच त्याचे वैशिष्ट्य आहे. हा विचार म्हणजे तसा विचार करणारा पण अस्तित्वात आहे, हे सूचित करते. परंतु हा (क्षणिक) भरवसा, विचार करणारा दीर्घ काळ अस्तित्वात ऱाहणार की काही क्षणापूर्वी विचार करणारा तोच परत परत येत राहणार की विचार करणारा क्षणा-क्षणाला बदलत राहणार यापैकींची कुठलीही खात्री देत नाही. ज्या क्षणी विचार येतो त्याच क्षणापुरती त्याचे अस्तित्व असते.
वरील स्वगताच्या अर्थाची व्याप्ती आणखी वाढवता येईल. येथे उच्चारलेले शब्द एकाच व्यक्तीचे नसतील. किंवा व्यक्तीच्या विचाराशी सुसंगत असे बोललेले नसतील. ते एकाच वेळी अनेक विचारातून आलेले असतील. किंवा कित्येक व्यक्तींच्या विचारातून आलेले असतील. याचा अर्थ कुणी तरी वेडा, झपाटलेला बोलत आहे असे नव्हे. छिन्नमानसविकारग्रस्तांचे (schizophrenia) उदाहरण म्हणून घेतल्यास त्यांच्या एकंदर विचारशैलीत, त्यांच्या आवाजात अनेक व्यक्तींची सरमिसळ झाली आहे हे लक्षात येईल. प्रत्येक वेळी त्या क्षणातील व्यक्ती मी विचार करतो म्हणून मी आहे असेच म्हणत असेल. त्याक्षणी तरी आपण त्याचे अस्तित्व नाकारू शकत नाही. जेव्हा ती व्यक्ती मी, माझे.... असे म्हणत आपल्या अस्तित्वाची झलक दाखवण्याच्या आतच त्या व्यक्तीचे अस्तित्व नाहिशी होते व दुसरीच व्यक्ती तिची जागा घेते, तेथे हजर होते. काही वेळा - या स्वगतात उल्लेख केल्याप्रमाणे - पहिल्यांदा आलेली व्यक्ती शेवटी आल्यास सर्व काही ठीक आहे असेच वाटण्याची शक्यता असते.
परंतु तुरळक अपवाद वगळता आपल्यातील बहुतेक जण स्किझोफ्रेनिया वा बहुविधव्यक्ती या प्रकारच्या विकारांनी बाधित झालेले रुग्ण नसतो. त्यामुळे या सर्व गोष्टींचा आपल्याशी काय संबंध असे वाटण्याची शक्यता आहे. देकार्तेचे ते प्रसिद्ध विधान त्याच्या शब्दश: अर्थापेक्षा जास्त काही तरी सांगण्याचा प्रयत्न करत आहे हे लक्षात घेतल्यास आपण गृहित धरलेल्या काही गोष्टींचा पुनर्विचार करावा लागेल. आपण अस्तित्वात आहोत असे वाटत असले तरी आपण कोण आहोत, आपण असेच राहणार आहोत का, आपण तीच व्यक्ती म्हणून किती काळ टिकणार आहोत, आपल्यातील व्यक्तीचा ’शेवट’ कसा असेल इत्यादी प्रश्नांची सरबत्ती करता येईल. यासंबंधात देकार्तेच्या त्या प्रसिद्ध विधानात अशा प्रश्नांची उत्तरं सापडत नाहीत.
मी विचार करतो म्हणून मी आहे या विधानातील भरवश्यासाठी आपल्याला फार मोठी किंमत मोजावी लागेल. आपले विचार येत असताना त्या विचारपरिघाच्या बाहेर चुकून जरी एखादे पाऊल बाहेर पडले तरी आपले अस्तित्व शून्यवत होईल, हे मात्र खरे.