भारतातील डॉक्टर मार्केट रेडी असतात हा दावा मला धाडसी वाटतो. एक वर्षाच्या आंतरवासित (इंटर्नशिप) कार्यक्रमात बहुतेकजण केवळ पाट्या टाकतात किंवा पदव्युत्तर कार्यक्रमांच्या प्रवेश परीक्षांमध्ये अपेक्षित प्रश्नांची उत्तरे पाठ करतात. मला अशीही उदाहरणे माहिती आहेत की आंतरवासित प्रशिक्षण २-३ महिने 'बंक' करून त्यांनी पदव्युत्तर कार्यक्रमांच्या प्रवेश परीक्षांचा अभ्यास केला आणि परीक्षा झाल्यावर निकाल लागून प्रवेश मिळेपर्यंत जो रिकामा काळ असतो तेव्हा आंतरवासित प्रशिक्षण 'उरकले'.
व्यावसायिक शिक्षण हे नाव असले तरी शिक्षणाचा थेट व्यावसायिक कौशल्यांशी संबंध जोडू नये असे मला वाटते.

इंटर्नशिप करतांना सिव्हील हॉस्पिटल मधील गरीब पेशंट डॉक्टरांना वाटेल तशा शस्त्रक्रिया करायला जे मोकळे रान देतात त्यामुळे डॉक्टर शिकतात, असा माझा प्रामाणिक समज आहे. ह्यात चूक काय् आणि बरोबर काय हे मी ठरवत नाही आहे.

आयटी इंजिनीयरींग कोर्सेस साठी नुकतीच ग्र्याड झालेले मुले-मुली लेक्चरर म्हणून उभे करतात- का? तर त्यांना त्या प्रोग्र्यामिंग मधे भरपूर मार्क पडलेले असतात.

इंजिनीयरांना शिकायला मिळेल ह्या उद्देशाने त्यांना जो प्रोजेक्ट दिला जातो तो, ते बाहेरील व्यक्तिंकडून १५- २० हजार देऊन करुन घेतात. उदा इलेक्ट्रॉनीक इंजि पदवी धारकांचे प्रोजेक्ट. शिकण्यासाठी आणलेल्या त्या-त्या कॉलेजमधल्या वर्कशॉपमधे कोट्यावधींची मशिनरी धूळ खात पडलेली असते. शिकण्याची इच्छा नसलेली मुले जागोजागी आढळतात.

गुणवत्ता खाली येण्याचे कारण गुणवत्ताहीन विद्यार्थी, शिक्षणसंस्था आणि शिक्षक हे आहे.
पूर्वी बी.ए. पास होणे , ऑनर्स मिळणे हे खरोखरीच ऑनरेबल होते. बॅरिस्टर होणारे खरोखर त्या लायकीचे असत.
कारण शिक्षण घेणे खरोखरच अवघड होते.
आज पी.एच्डी मिळवणारे सर्वच त्या लायकीचे असतील असे वाटत नाही.

केवळ इंजिनियर्सच नव्हे तर बाकी क्षेत्रातही गुणवत्ता खाली येत आहे.
शिक्षण घेणे सोपे झाले हे वाईट नाही. पण 'सोप्या पद्धतीने' शिक्षण घेणे सुरू झाले हे वाईट आहे.
शिक्षकांचा खालावलेला दर्जा, स्वतंत्र बुद्धीमत्तेला वाव न देणारा अभ्यासक्रम यांबरोबरच ठराविक साच्यातील प्रश्नपत्रिका, गाईड्स, अपेक्षित प्रश्नसंच, फोडलेले पेपर, परीक्षेत कॉपी, परीक्षेनंतर पैसा देऊन पास होणे हे सारे 'शॉर्टकट' उपलब्ध झाले. पैसा हा घटक शिक्षणात महत्त्वाचा ठरला.

चायनीज माल मोठ्या प्रमाणावर आणि स्वस्तात निर्माण होतो म्हणून त्याला गुणवत्ता नसते असा सर्वसाधारण समज आहे. भारतीय शिक्षणव्यवस्थाही आता चायनीज उत्पादकाप्रमाणे झालेली आहे. 'माल' मोठ्या प्रमाणावर तयार होत असला तरी त्याची गुणवत्ता कमी होत आहे.

या प्रतिसादावर 'नकारात्मक' असा शिक्का बसण्याची शक्यता आहे.

नितीनजी,
मी आपल्या मताशी सहमत आहे. मीसुद्धा २० वर्षांपूर्वी मेकॅनिकल इंजिनिअरिंगची पदविका पूर्ण केली. शासकीय तंत्रनिकेतनातून बाहेर पडल्यावर मला आपल्याकडच्या परिस्थितीची लाज वाटली. साधे उदाहरण बघा. आमच्या वर्कशॉपमध्ये आम्ही म्हैसूर किर्लोस्करच्या १९५० मधल्या लेथ मशिनवर जॉब करायचो. कंपन्यांमध्ये इंटरव्ह्यूला जायचो तेव्हा तेथे सीएनसी लेथ आणि मिलिंग मशिन्सवर काम चाललेले दिसायचे. ही यंत्रे आम्हाला कधीच हाताळायला मिळाली नव्हती. उलट ही यंत्रे चालवणार्‍या कामगारांनाच आमच्यापेक्षा जास्त सखोल माहिती असायची. जग ऑटोमेशनकडे जात असताना इंजिनिआरिंगच्या शिक्षणाची सुरवात आजही सुतारकाम, लोहारकाम आणि कास्तकारीने व्हावी, हे हास्यास्पद आहे. (वर्कशॉप टेक्नॉलॉजीचे महत्त्व मी नाकारत नाही, पण इंजिनिअरिंगच्या विद्यार्थ्याचे सुरवातीचे वर्ष रंधा घासण्यात आणि झोतभट्टीपुढे जावे का?) काळानुसार आपण बदलायला नको का? पुण्याचे शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालय भाग्यवान आहे, की त्यांना काहीतरी आधुनिक तंत्रज्ञान मिळाले, पण बाकी ठिकाणच्या अभियांत्रिकी महाविद्यालयांत आणि तंत्रनिकेतनात दिव्य परिस्थिती आहे. इंजिनिअर खरे कुठे शिकत असतील तर ते नोकरीला लागल्यावर थेट शॉप फ्लोअरवर आणि तेसुद्धा कामगारांकडून.

भारतातील शिक्षणपद्धती सदोष आणि निरुपयोगी आहे, यात शंकाच नाही.

(आपल्या शेवटच्या आवाहनाविषयी : मी अभियांत्रिकी शिक्षण प्रथम श्रेणीत पूर्ण केल्यानंतर चक्क ते क्षेत्र सोडून दिले आणि मानव्यविद्यांकडे वळलो. त्यात मी खूप लवकर पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले. सांगण्यासारखे खूप काही आहे. पण नंतर कधीतरी.)

माझी विधाने बर्‍याच लोकांना अतिरंजित व अतिशयोक्तीपूर्ण वाटण्याची शक्यता आहे. परंतु ही विधाने माझ्या 35 वर्षाच्या या क्षेत्रातील अनुभवातून आलेली आहेत.

1. आय.आय.टी व आय.आय.एस.सी मधून(आता हा अभ्यासक्रम बंद झाला आहे.) उत्तीर्ण झालेले पदवीधर सोडले तर भारतीय पदवीधर इंजिनीयरांना त्यांच्या विषयांचे ज्ञान शून्य असते.विद्युत अभियांत्रिकी पदवीधरांना ओह्म्सचा नियम सुद्धा सांगता येत नाही.

2. हाताने कधीच काम केलेले नसल्याने नोकरीत जेंव्हा हाताखालचे लोक अडचणी घेऊन येतात तेंव्हा त्यांचे प्रत्यक्ष निराकरण करणे या पदवीधरांना शक्यच नसते.
3. इंजिनीअर म्हणून कष्टाचे काम करण्याला ही मुले लायक नसल्याने आय. टी. उद्योगाकडे ती साहजिकच आकर्षिली जातात. तेथे सायबर कुली म्हणून काम करण्यात त्यांना धन्यता वाटते.

4. यापैकी जी मुले खरोखरच हुशार असतात ती त्यांच्या नोकरी धंद्याच्या ठिकाणी पटकन गोष्टी शिकतात व पुढे प्रगती करतात. बाकी मंडळींचा उजेडच असतो.अलीकडे बर्‍याच कंपन्या सी.एन.सी. यंत्रसामुग्री चालवण्यासाठी या पदवीधरांचा वापर करताना दिसतात. विषयाचे ज्ञान अगाध असल्याने विक्री मार्केटिंग याकडे बरीच मुले वळतात व इंजिनीयरिंगशी या गोष्टींचा संबंध नसल्याने बर्‍यापैकी यशस्वी होतात.

5. विषयाचे ज्ञान असलेले इंज़िनीयर मिळत नसल्याने इंजिनीयरिंग संशोधन संस्थांना नेहमीच मनुष्यबळाची चणचण भासत असते.
चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

डॉक्टर, सी.ए. किंवा वकील यांच्याशी इंजिनियरांची तुलना करता येणार नाही. डॉ, सी.ए. आणि वकील हे 'शक्यतो' स्वतंत्र व्यवसाय सुरु करण्यास उत्सुक असतात किंवा त्यांचे यश त्या तुलनेत मोजले जाते. याउलट प्रत्येक इंजिनियर हा स्वतःची फ्याक्ट्री किंवा कन्सल्टिंग फर्म काढणार नाही. बहुतेक इंजिनियर हे कुणाच्या तरी हाताखालीच काम करणार असतात. त्यामुळे त्यांची एखादी संस्था नसावी असे वाटते.

मी अभियांत्रिकीची पदविका शिकत असताना, वर आलेल्यांपैकी अनेक मुद्दे अनुभवले आहेत. अभ्यासक्रमाला सुरवात झाली तेव्हाच आधी आम्हाला सुतारकाम, लोहारकाम आणि नंतर प्लंबिंगसारख्या कामाला जुंपले, ज्याचा आम्हाला पुढे (तीन वर्षांच्या अभ्यासक्रमात) कुठेही उपयोग झाल्याचे जाणवले नाही. हे सगळं शिकण्याची तार्किक संगतीही आम्हाला कोणी समजावून सांगण्याची तसदी घेतली नाही. मुकी बिचारी मेंढरे हाका, असाच तो प्रकार होता. दुसऱ्या वर्षाला शिकत असताना, तर कुठल्या तरी प्रश्नावर प्राध्यापकांनी आम्हाला सांगितलं, “जेवढं सांगितलं तेवढं करा. आगाऊ प्रश्न विचारू नका.”
त्या जुन्या पुराण्या मोटारी, जनरेटर आणि एकूणच तुसडेपणानं, जीवावर आल्यासारखं प्राध्यापकांचं शिकवणं, यामुळे अभियांत्रिकी शिक्षणाबद्दल घृणाच निर्माण झाली. माझ्या ओळखीतील अनेक लोकांची अशीच अवस्था आहे. मित्र आणि नातेवाईकांपैकी 90 टक्के जण आपण इतरांना अभियांत्रिकी शिकण्यापासून परावृत करू, असं मत व्यक्त करतात. कारण केवळ कंपन्या मोठ्या प्रमाणावर निघत असल्याने अभियंत्यांना नोकरी मिळेल, या आशेवर लोकं पाल्याला अभियांत्रिकी शिक्षण घेण्याचा आग्रह करतात. त्यात त्या शाखेबद्दल ओढ असणारे फार कमी लोकं! त्यामुळं शेवटी कंटाळून मी तो अभ्यासक्रमच सोडून दिला. भोसरीतील एका कारखान्यात मी जॉब टेस्टिंगचं काम करत असताना, बेळगावचा यांत्रिकी पदवीधारक अभियंता 12 तास काम करून 5000 रुपये कमवितानाही पाहिले (2000 साली). तेव्हा तर नाराजीत आणखी भर पडली.
त्यानंतर पाच वर्षांनी शिवाजीनगरला राहत होतो त्यावेळी किमान सात-आठ पदवीधारक मी पाहिले ज्यांनी सीओईपीतील शिक्षणानंतर सॉफ्टवेअर क्वालिटी टेस्टिंगचे छोटे अभ्यासक्रम केले. (त्यातील एकाने चेन्नईला सहा महिने मार्केटिंगमध्ये काढले!) आज ते बऱ्यापैकी स्थिर आहेत आणि त्यांच्या तोंडून आपल्या शिक्षणाबद्दल आपुलकीचे शब्द मी आजपर्यंत ऐकलेले नाहीत. या अनुभवांवरून अभियांत्रिकी शिक्षणाबाबतची नावड बहुतेकानांच असते, असा निष्कर्ष मी काढला.

अन् हो, आम्हाला शिकविणारे जे त्यातल्या त्यात चांगले प्राध्यापक होते ते नुकतेच एम ई झाल्यानंतर राज्य लोकसेवा आयोगाच्या परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यानंतर आले होते. त्यामुळे त्यांचा बाहेरच्या उद्योग जगताशी संबंध नव्हताच. तिसऱ्या वर्षाच्या शेवटी मोठ्या कंपन्या येऊन काही विद्यार्थ्यांना प्रशिक्षणासाठी घेतात. पण लहान शहरातील विद्यार्थ्यांपर्यंत त्या पोचत नाहीत आणि त्यातूनही केवळ ‘चांगले गुण’ असलेले विद्यार्थीच त्या निवडतात.
संपूर्ण तीन वर्षांच्या काळात विद्यार्थ्यांची शालेय सहलीप्रमाणे कारखान्यांची केवळ भेट घडविली तरी विद्यार्थ्यांना पुढील (कारखान्याचे वातावरण, तेथील माणसे पाहून) भविष्यासाठी शिकण्याचा हुरूप येऊ शकतो. पण तेही घडत नाही.

इंजिनियरिंग क्षेत्रातील दूरवस्थेबद्दल चांगले मुद्दे मांडले आहेत. सर्व पटण्यासारखे आहेत. माझा शिक्षणाचा अनुभव वरील व्यक्त केलेल्या प्रतिसादांशी काही अंशी जुळतो. माझा प्रतिसाद शिक्षणासंबंधी आहे.

इंजिनियरिंग शिक्षणाचे तीन स्तर मांडले तर आय.आय.टी. दुसरीत सरकारी शिक्षण संस्था (या दोहोंमधे एन आय टी आणि विजेटीआय सारख्या नावाजलेल्या संस्था असू शकतात.) तिसरीत खाजगी शिक्षण संस्था. या तीनही ठिकाणी पुरेशा संख्येने पुरेशा दर्जाचे शिक्षक मिळणे अवघड आहे. सर्वात वाईट परिस्थिती खाजगी संस्थांची आहे. जिथे कित्येकदा काही विषयांचे शिक्षकच नसतात. याचे मुख्य कारण शिकवण्याचा व्यवसाय हा इतर मार्गांपेक्षा पुरेसा लाभदायी नाही. हा लाभदायी करण्यासाठी सरकारकडे वा खाजगी संस्थांकडे फारशी योजना नाही.

विद्यार्थ्यांच्या बाबतीत एक वेगळी परिस्थिती आहे. बहुतांशांना घरातील टोचणी आणि पीअर प्रेशरमुळे इकडे वळावेसे वाटते. त्यामुळे इंजिनियरिंग म्हणजे त्यांच्या आवडीचा अभ्यासक्रम नसतो. आय आय टी, सी.ई.टी (एकेकाळी बारावी) सारख्या प्रवेश परिक्षेचा अभ्यास करताना हा विद्यार्थी बर्न्ट आऊट होतो. (असे काही शिक्षकांनी मला सांगितले.) याशिवाय पदवी/पदवीका घेत असलेल्यांमधे आय.टी. व्यवस्थापन (बिजिनेस मॅनेजमेंट) आणि परदेशात शिक्षण यातील एक ध्येय जवळपास सर्वांचे (९० टक्के) असते. आय.आय.टीत तर विद्यार्थी मोठ्या संख्येने त्यांच्या शाखेला त्यागतात. या कारणाने शिकताना शिक्षणाकडे ओढा नसतो. तर पूर्वी आलेल्या

इंजिनियरिंग क्षेत्रात व्यवसाय करणार्‍यांचे प्रमाण उत्पादक/मेन्टेनन्स वगैरेत सहभागी असणार्‍यांपेक्षा अगदी कमी आहे. (कदाचित ते दोन तीन टक्के असावे.) त्यामुळे व्यावसायिक संघटना इंजिनियरिंग क्षेत्रात जवळपास नाहीत. इन्स्टीट्युशन ऑफ इंजिनियर्स ही संघटना प्रामुख्याने सरकारी नोकरीत असणार्‍यांनी काबीज केली असावी. हेच प्रमाण डॉक्टर्स, आर्किटेक्ट, चार्टर्ड अकाउंटंट यात कदाचित (व्यवसाय करणारे/ एकंदर पास झालेले.) ५० टक्याच्या आसपास असू शकते. व्यावसायिकांचे प्रमाण शिक्षणक्षेत्रात कमी असणे हे त्यामुळे घडत असावे.

याशिवाय एक अडचणीचा मुद्दा आहे. इंजिनियरिंग क्षेत्रातील ज्ञानक्षेत्र हे इतर व्यावसायिकांपेक्षा फार मोठे आहे. त्यामुळे अगदी पदव्युत्तर शिक्षण घेणारे देखील व्यावसायिक बनण्यास पात्र होत नाहीत. आर्किटेक्ट आणि अकाउंटंट वा इतर व्यावसायिकक्षेत्रात असे नाही. आज डॉक्टरी क्षेत्रा थोडेफार असे घडत असावे. म्हणून प्राथमिक पदवी बरोबर पदव्युत्तर शिक्षणाची मागणी मोठी आहे.

हे असेच राहायला नको हे अगदी मान्य आहे. त्यातील काही जबाबदारी व्यावसायिकांची आहे असे (माझ्यासारख्यांची आहे) हे मी मान्य करतो.

विषय काढला याबद्दल नितिन यांचे आभार.

एक राहिले: हल्ली तरुण वर्गात लोकप्रिय असलेली फाईव पॉईंट समवन आणि तीन इडीयट हे देखील यावर भाष्य करतात. दोन्हीतील भाष्य मला न पटलेले आहेत. त्यातील दिशाहीनतेवर विचार व्हायला हवा.

प्रमोद

चांगला विषय.. हे असे आहेच, यावर दुमत नाही. तेव्हा यावर फार चर्चा करण्यासारखे काहि वाटत नाही.. मात्र ह्यावर उपाय काय? यावर चर्चा घडाविशी वाटते.
सरकारी उपाययोजना होतील तेव्हा होतील (किंवा होणारच नाहीत) पण मग तोपर्यत एखाद्याला व्यावसायिक प्रात्यक्षिकाभिमुख शिक्षण हवे असेल तर काय करता तेईल? यावर उहापोह होणे गरजेचे आहे. सरकार काहि करणार नाही हे गृहित धरून(केले तर उत्तम आहे) कंपन्यांनीच उमेदवार निवडीच्या वेळी स्वतःच अशी प्रात्यक्षिकाधारित परिक्षा सुरू केली तर मुले आपोआप त्या दिशेने प्रयत्न करतीलसे वाटते.

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

वेगवेगळ्या व्यावसायिक अभ्यासक्रमांची तुलना विचार करण्यालायक आहे.