>>>महायान पंथ निर्माण झाला नसता तर बौद्ध धर्म एवढ्या दूरपर्यंत पसरलाच नसता.
तज्ञ आणि उपक्रमावर अधिकार चालवणारी मंडळी वरील विषयाचा खुलासा करतील. पण, मला असे वाटते की, बौद्ध धर्माच्या परिषदा बौद्ध धर्माची प्रचार,प्रसार,संघटन करणे याबाबतीतल्याच होत्या. महायान पंथामुळेच बौद्ध धर्म पसरला हे पटण्यासारखे नाही. कारण वरील एका कारणात म्हटल्याप्रमाणे महायान पंथाचे धोरण जरा वैदिक संस्कृतीकडे झुकणारे होते असे वाटते जसे, भक्ती,मूर्तीपूजा,तीर्थक्षेत्रे,स्वर्गप्राप्ती,संस्कृत भाषा, संसारात राहून बौद्ध धर्माचे नियमन करणे वगैरे या कारणामुळे काही देशांमधे महायानाचे प्रस्थ होते तर काही देशांमधे हिनयानांचे.त्यामुळे महायानामुळेच बौद्ध धर्म दूरपर्यंत पोहचला याला फारसा आधार नाही, असे वाटते. असो, बाकी प्रतिसाद काय म्हणतात त्याच्या प्रतिक्षेत.

मजकूर संपादित.

-दिलीप बिरुटे

काळाच्या चुका सोडून शुंग, सातवाहन, यांनी बौद्ध धर्माला राजाश्रय दिला नाही असे वाचावे. सनावळ्यांची गडबड लक्षात आणून दिल्याबद्दल आभारी...!

व्यक्तिगत रोखाच्या संवादांसाठी खरडवही किंवा निरोप सुविधेचा वापर करावा. चर्चेतील अनावश्यक प्रतिसाद काढून टाकले आहेत. - संपादन मंडळ

बौद्ध धर्माला भरपूर राजाश्रय मिळाला आहे. बुद्धाच्या हयातीतच त्याचे शाक्य कुल बौद्ध झाले होते. त्यावेळी वैशालीचा अजातशत्रू हा राजा बुद्ध धर्माचे पालन करत होता. नौर्य घराण्यातील राजे जैन होते तसेच बौद्ध होते. सम्राट अशोक, सम्राट ब्रुहद्रथ हे बौद्ध होते. महेंद्र आणि संघमित्रेच्या प्रयत्नातून बौद्ध धर्म श्रीलंका, जावा, सुमात्रा या भागात पसरला होता. तेथील राजांनी त्याला आश्रय दिला होता. गांधार भागात बौद्धांचा लक्षणीय प्रभाव होता. ग्रीक क्षत्रपांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला होता. शक, कुशाण राजांपैकी अनेकजण बौद्ध होते. कनिष्काचा उल्लेख आलाच आहे. अगदी आदि शंकराचार्यांच्या काळापर्यंत बौद्ध धर्म प्रभाव गाजवत होता.

मला एक फरक असा जाणवतो, की भारतात वैदिक आणि बौद्ध किंवा जैन या धर्मातील संघर्ष हा स्वतःचे वर्चस्व प्रस्थापित करण्यापुरता मर्यादित होता. मिहीरगुलसारख्या राजांचा अपवाद वगळता पुष्यमित्र किंवा सातवाहनांसारख्या ब्राह्मण राजांनी बौद्धांचा नृशंस संहार करण्याचे पाऊल उचललेले दिसत नाही. मुस्लिम आक्रमणकाळात मात्र सामूहिक हत्यासत्र कमालीच्या हीन पातळीवर पोचलेले आढळते. तक्षशिला आणि नालंदा विद्यापीठांचा विध्वंस, मंदिरे, स्तूप उखडून तेथे मशिदी उभारणे, ब्राह्मण आणि भिक्षुंची हत्या (एका सुलतानाने सत्तेवर येताच केवळ ब्राह्मण निवडून त्यांची जाहीर हत्या केली तर जमा केलेल्या जानव्यांचे वजन काही मण भरले, असा उल्लेख वाचला आहे.)

>>>शुंगः राज्यकाळ - इसवीसनापूर्वी १८५आणि पुढे

इतिहासाचे पुस्तक चाळले तेव्हा शुंग राज्यकाळ इ.स.पूर्व १००-७५ असा आहे, असे इतिहासातील विद्वान सांगतात, आणि तेच बरोबर असावे.

-दिलीप बिरुटे

विसुनाना,
या इतिहासाबद्दल प्रियाली अधिकारवाणीने भाष्य करु शकतील त्यामुळे पुस्तकांची यादी व संदर्भ त्यांना विचारणे इष्ट राहील.

माझ्यापुरते विचाराल तर मला भूतकाळाचे दुवे गुंफून लिहिलेल्या कादंबर्‍या आवडतात. मी त्यांना प्रमाण मानणार नाही, पण इतिहासाचा तो विशिष्ट काळ डोळ्यापुढे उभा राहण्यासाठी निव्वळ जंत्रीवजा आणि सैद्धांतिक ग्रंथांपेक्षा अशा ललित शैलीतील कादंबर्‍याच चांगल्या वाटतात. (शेवटी इतिहास म्हणजे तरी काय इति+ह+आस = हे असं असं घडलं होतं, हेच सांगणे)

तर मी आपल्याला सांगेन की आपण पुष्यमित्राच्या राजकीय संघर्षावरील एक कादंबरी आवर्जून वाचावी. तिचे नाव 'उषःकाल' की 'राज्यक्रांती' यापैकी आहे (लेखक : भाऊ धर्माधिकारी) आता ही कादंबरी मिळेल का हे सांगणेही मुश्किल आहे कारण खूप जुनी आहे. माझी प्रत कुणीतरी लंपास केली. तर मुद्दा असा, की ही जरी कादंबरी असली आणि लेखकाने काही ठिकाणी कल्पनेचे स्वातंत्र्य घेतले असले तरी त्यात पुष्यमित्रकालीन इतिहासाचे दुवे खूपसे बरोबर सांधले गेले आहेत आणि तो काळही जिवंत केला आहे. फार पूर्वी मी ही कादंबरी वाचून काही टिपणे काढली होती आणि नंतर एकदा माझ्याकडे असलेल्या चाणक्याच्या 'अर्थशास्त्र' ग्रंथातील संज्ञांशी ते पडताळून पाहिले तेव्हा भाऊ धर्माधिकारींच्या तर्ककौशल्याचे कौतुक वाटले. त्याखेरीज विशाखादत्ताचे 'मुद्राराक्षस' हे नाटकही वाचण्यास उपयुक्त ठरते. पुष्यमित्राचा काळ खूप पुढचा असला तरी मौर्यकालीन संबोधने, रीतीरिवाज, भाषा व संस्कृती याचे ठसे मुद्राराक्षसमधून पाहायला मिळतात.

बाकी इतिहासाची पुस्तके म्हणाल तर रोमिला थापरपासून कोसंबींपर्यंत खूपजणांचे लेखन वाचता येईल.

बुद्ध आणि मांसाहार यांविषयी मी पूर्वी वाचलेले मला पुसटसे आठवत आहे.

एका आजारी भिक्खूला मांस खायची इच्छा झाली असता त्याची सेवा करण्यासाठी नेमलेल्या एका भिक्खिणीने (प्राणिहत्या करावी लागू नये म्हणून) स्वतःच्याच शरीराचे मांस कापून त्याला खायला दिले. ही गोष्ट बुद्धाला कळली आणि मग त्याने आपल्या शिष्यसंघाला बजावले की, यापुढे कोणीही कोणत्याही प्रकारचे मांस खाता कामा नये आणि तेव्हापासून मांसाहार वर्ज्य झाला. (या गोष्टीची सत्यासत्यता जिज्ञासूंनी पडताळून पाहावी.)

आपल्या शिष्यांनी मांसाहार करू नये असे सांगणारा बुद्धही-तसे शिष्यांना सांगितल्यानंतर- स्वतः मांसाहार करीत होता किंवा कसे, हे तपासले पाहिजे !

भगवान बुद्ध आणि सू(सु)करमद्दव !

भगवान बुद्ध, मांसाहार आणि भिक्खूसंघाच्या भोजनाविषयीच्या नियमांबाबत मला जी माहिती मिळाली, ती पुढे देत आहे.

अ)

भगवान बुद्धाने जी तत्त्वे सांगितली आहेत व जे उपदेश केले आहेत, त्यांमध्ये `पाणातिपाता वेरमणी सिक्खापदं समादियामि` याशिवाय : पंचशीलातील तत्त्वाप्रमाणेच मदिरेच्या सेवनाविषयी ते अत्यंत कडक नियमांचेच बंधन घालतात.
भगवान बुद्ध किंवा त्यावेळचे भिक्खूसंघ मांसाहारसेवन करीत असत की नसत, याला पुरावे म्हणून जे सापडतात, त्यात प्रामुख्याने `विनयपिटक` आणि इतर पाली भाषेतील ग्रंथ आणि अशोक राजाचे शिलालेख हे प्रमुख आहेत.
आपल्या शिकवणुकीतून भगवान बुद्धाने पशूहत्येविरुद्ध प्रचार केलेला आढळतो. बौद्ध धर्माचे मूलभूत तत्त्व म्हणूनच अहिंसा आहे. त्या ठिकाणी प्राण्यांची हिंसा ही निषिद्धच मानली आहे. कोणत्याही सजीव प्राण्याची हत्या करू नये, असाच त्या अहिंसेतून उपदेश केलेला आहे.
भगवान बुद्धाचे जे उपासक व श्रद्धा असलेले जे निरनिराळे राजे होते व नंतरही झाले तेही बुद्धाचा हा प्राणिहत्येसंबंधीचा व मांसभक्षणासंबंधीचा उपदेश आचरणात आणीत होते, हे त्यांच्या आचरणावरून दिसते.
भगवान बुद्ध व त्यांचा भिक्‍खूसंघ मांसाहारी होता की नाही, या गोष्टीसंबंधीही उलट-सुलट प्रतिपादन करणारे विचारप्रवाह आहेत. कोणाच्या मते भगवान बुद्धाने व त्यांच्या संघाने मांसाहार कधीच घेतला नाही, तर काहींच्या मते भिक्षा देताना लोक मांसरूपी अन्नदान करीत असत व ते भगवान बुद्ध, त्यांचे शिष्य व संघातील भिक्‍खूगण या सर्वांना मांसाहार करावाच लागे.
काही सूत्रांवरून असे आढळते की, आपल्या दान देणाऱ्या दात्यांचा अपमान होऊ नये म्हणून भगवान बुद्धाने मांसान्न स्वीकारले; पण त्याचबरोबर अहिंसेच्या तत्त्वात त्यांनी जे सांगितले आहे, त्याविरुद्ध ते आचरण करतील, असा सबळ पुरावा त्या सूत्रांत कोठेही नाही; पण जर खास भिक्‍खूंकरिताच पशूवध नसेल तर त्यांना मांससेवनाची अनुज्ञा आहे, असे "विनयपिटका'तही उल्लेख आहेतच.
भगवान बुद्धाने परिनिर्वाणाच्या दिवशी चुंद लोहाराच्या (हा बुद्धाच्या जवळच्या शिष्यांपैकी एक होता) घरी डुकराचे मांस खाल्ले ही गोष्ट अनेक विद्वानांमध्ये मतैक्‍य नसलेली आहे. अश्‍वघोषाने वरील मांससेवन केल्याचा उल्लेख केला आहे, तर काही विद्वानांच्या मते ते अन्न पंचगोरसाने तयार केलेल्या अन्नाचे होते. त्या मृदू अन्नाचे नाव होते "सू(सु)करमद्दव'. या शब्दाचे आणखीही अर्थ संभवतात, ते म्हणजे रसायन वगैरे. तेव्हा ही घटनाही इतिहासाच्या आधारे फोल आहे.
बुद्धाच्या मते अहिंसा आणि शाकाहार ही महान तत्त्वे होती; कारण प्रत्येक सजीवाला जीवन जगण्याचा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो स्वतंत्रपणे जगू शकतो, अशा मताचा गौतमबुद्ध होता, हेच त्याच्या सर्व शिकवणुकीवरून सिद्ध होते.

(संदर्भ ः बौद्ध धर्म मार्गदीप. संपादक ः हरिभाऊ पगारे)

* * *

ब)

सू(सु)करमद्दव : सू(सु)करमद्दव म्हणजे डुकराचे मांस असा अर्थ काहींनी केला आहे; परंतु मद्दव या स्वतंत्र शब्दाचा अर्थ मांस असा होत नाही. त्यामुळे डुकरांना आवडणारा एक प्रकारचा मऊ कंद असा त्याचा अर्थ पाली टीकाकारांनी दिला आहे. कावळ्याची छत्री किंवा कुत्तरवेल या नावाच्या वनस्पतीत जसा कावळा किंवा कुत्रा यांचा संबंध नाही, तसा सू(सु)करमद्दव कंदात डुकराचा संबंध नाही, असे काहीजणांचे म्हणणे आहे.

(संदर्भ - अविनाश सहस्रबुद्धे यांनी लिहिलेला `भगवान बुद्धांचा जनवादी धर्म` हा ग्रंथ. प्रकरण : भगवान बुद्धांचा धर्मसंचार. त्यातील शेवटची तळटीप)

* * *
क)

बुद्धाने आपल्या भिक्खूसंघाला घालून दिलेले भोजनविषयक ३० नेम

१) लक्षपूर्वक पिंडपात (भिक्षा) ग्रहण करीन, असा नेम करावा.
२) पात्रावर लक्ष ठेवून पिंडपात ग्रहण करीन, असा नेम करावा.
३) भाताला लागेल एवढेच वरण घेईन, असा नेम करावा.
४) पात्र भरून न जाईल, अशा प्रमाणे पिंडपात ग्रहण करीन, असा नेम करावा.
५) लक्षपूर्वक भोजन करीन, असा नेम करावा.
६) पात्रावर लक्ष ठेवून भोजन करीन, असा नेम करावा.
७) अनुक्रमे एका बाजूने जेवत जाईन, असा नेम करावा.
८) भाताला लागेल एवढेच वरण घेऊन जेवीन, असा नेम करावा.
९) मधलाच भात घेऊन जेवणार नाही, असा नेम करावा.
१०) जास्त मिळवण्याच्या इच्छेने वरण किंवा भाजी भाताने झाकून ठेवणार नाही, असा नेम करावा.
११) आजारी नसता वरण किंवा भात आपल्यासाठी करवून जेवणार नाही, असा नेम करावा.
१२) टीका करण्याच्या हेतूने दुसऱायच्या पात्राकडे पाहणार नाही, असा नेम करावा.
१३) मोठा घास करणार नाही, असा नेम करावा.
१४) बेताचा घास करीन, असा नेम करावा.
१५) घास तोंडाजवळ आणण्यापूर्वी तोंड उघडणार नाही, असा नेम करावा.
१६) जेवताना तळहात तोंडात घालणार नाही, असा नेम करावा.
१७) तोंडात घास असता बोलणार नाही, असा नेम करावा.
१८) हातातील घास तोंडात फेकून जेवणार नाही, असा नेम करावा.
१९) घासाचा भाग तोंडाने तोडून जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२०) गालात अन्न भरून जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२१) हात झाडीत झाडीत जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२२) भात इकडे-तिकडे शिंपडून जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२३) जीभ इकडे-तिकडे हलवत जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२४) चपु चपु शब्द करत जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२५) सुरूसुरू शब्द करत जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२६) हात चाटत जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२७) पात्र चाटत जेवणार नाही, असा नेम करावा.
२८) ओठ चाटत जेवणार नाही असा नेम करावा.
२९) उष्टया हाताने पाण्याचे भांडे घेणार नाही, असा नेम करावा.
३०) भाताची शिते असलेले पात्र धुऊन ते पाणी गावात टाकणार नाही, असा नियम करावा.

(संदर्भ : धर्मानंद कोसंबी यांचे बुद्ध (बौद्ध) धर्मावर चार निबंध )

मुख्यत्वे संपत्तीसंग्रह आणि त्यामुळे शिरलेला भ्रष्टाचार ही असावीत. याला बौद्ध मठही अपवाद नव्हते. किंबहुना अपरिग्रह करणे ही बुद्धाची शिकवण दुर्लक्षित करून बौद्ध संघ अर्थसंचय करू लागले. बौद्ध लेण्यांच्या जमिनी मठांना दान म्हणून मिळू लागल्या. यामुळे हळूहळू वाईट प्रवृत्ती शिरल्या आणि मठांबद्दल असलेला आदर नाहीसा झाला.

बुद्धाच्या मूर्ती इसवी सनापूर्वीच गांधारात निर्माण झाल्या.

याचे कारण अशोकाने बौद्ध धर्माला दिलेले स्थान आणि प्रसार.

बहुतेक जुन्या स्तूपामध्ये बुद्धाचे चित्रीकरण बोधी वृक्ष, त्याचे आसन, पादत्राणे (खडावा) आणि पावले अशा प्रकारे केलेले असते.

http://en.wikipedia.org/wiki/File:MaraAssault.jpg

इथूनः
http://www.loksatta.com/lokprabha/20100924/samiksha.htm

बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा अमीट ठसा
हिंदू धर्मात स्वत:चे म्हणावे असे महान, उच्च, उदात्त काहीही नाही. जे उच्च-उदात्त दाखविले जाते ते प्रत्यक्षात मुख्यत: बौद्धांचे आणि अंशत: अन्य प्रवाहांचे आहे.
आज निसर्गाशी संबंधित अनेक सणवार आपण साजरे करतो, त्यापैकी जवळपास सगळे सण बौद्ध परंपरेतून आलेले आहेत. अनेक अर्थपूर्ण प्रतिकंही याच संस्कृतीने समाजमनात रुजविलेली आहेत. खरेतर बौद्ध धर्म हाच भारतीय मातीतला पहिला आणि खरा मानवधर्म होय. हाच धर्म भारतीय संस्कृतीवरचा आद्य आणि सखोल ठसा आहे!
बौद्धधर्माचे चेहरे तरी किती लपवणार? ज्या पुरी, शंृगेरी, बद्रीनाथ, द्वारका या ठिकाणी शंकराचार्यानी चार हिंदूधर्मपीठे स्थापन केली, ती ठिकाणे मूळची बौद्ध चळवळीचीच महान केंद्रे होती! पुरीचे जगन्नाथाचे मंदिर हे पूर्वीचे बौद्धमंदिर होते! (इति. स्वामी विवेकानंद!) शंृगेरीचा शंकराचार्याचा मठच बौद्धस्तुपाच्या जागेवर झालेला आहे! श्रीशैलमचे मंदिरही पूर्वीचे बौद्धशिल्प होते! तिरुपतीचा बालाजी, बद्रीनाथचा बद्रीकेश्वर ही सध्या हिंदूंची म्हणवली जाणारी धार्मिक क्षेत्रे पूर्वीची बौद्धधर्माची महत्त्वाची स्थाने होती (तिरुपती बालाजी आणि तिथला परिसर नीट न्याहाळला तरी हे लक्षात येते! मुंडन पद्धत ही मूळची बौद्धपरंपरेची!)
बौद्ध धर्माची जी चार प्रमुख सेंटर्स होती त्या ठिकाणी चारधाम यात्रा बौद्ध मंडळींनी सुरू केली. या चार धामांचे यथावकाश अपहरण करण्यात आले. देशातल्या बहुतांश देवदेवता, त्यांच्या मूर्ती आणि मंदिरे मूळची बुद्धिस्टांची आहेत. अगदी कोल्हापूरची महालक्ष्मीची मूर्तीही आणि तिचे मंदिरही! (उत्खननाची गरज इथे आहे!) अशी असंख्य ठिकाणे हिंदू-वैदिक संस्कृतीने हडप केली आणि तिथे ‘..अशी आख्यायिका आहे..’ टाइप पौराणिक कथांचा व वैदिक कर्मकांडांचा बाजार मांडला!
बौद्धधर्म सबंध भारतभर व भारताबाहेर विस्तारला होताच, परंतु महाराष्ट्राच्या अणूरेणूत तो अक्षरश: भिनला होता. लोकसेवेच्या, समतेच्या, ज्ञानविज्ञानाच्या चळवळी महाराष्ट्राच्या दऱ्याखोऱ्यातून आणि डोंगरपर्वतातून निनादल्या होत्या! यातूनच महाराष्ट्राचे परमवैभव असलेली बौद्ध लेणी निर्माण झाली आणि महाराष्ट्राच्या भूगोलावर बौद्ध इतिहासाच्या सर्जनशीलतेचा अप्रतिम ठसा कायमचा कोरला गेला! नंतरच्या काळात या लेण्यांबाहेर कुठल्यातरी चमत्कृतीपूर्ण शिवाची, देवाची किंवा देवीची उभारणी करून बौद्धलेण्यांना हायजॅक करण्यात आले! त्यासाठी काल्पनिक देवदेवतांच्या सुरस कहाण्यांना ऊत आणला गेला!
प्रबोधनकार ठाकरे म्हणतात, ‘फार दूर नको, लोणावळ्याजवळची कार्ला लेणी पाहा. ही वास्तविक बौद्धांची! तेथल्या त्या ओटय़ा, ते दिवाणखाने, ते स्तूप, साऱ्या बौद्धांच्या स्वाध्यायश्रमाच्या जागा! तेथे बाहेर एक देवी अचानक प्रगट झाली! तिचे नाव एकविरा! हिला वेहेरीची देवी असेही म्हणतात. ही पांडवांची बहीण. हिच्यासाठी भीमाने एका रात्रीत ही लेणी कोरून काढली!’
किती उदाहरणे सांगायची? आज शाळा-कॉलेजांमधून आषाढ पौर्णिमेला गुरुपौर्णिमा साजरी केली जाते. परंतु हा ‘गुरू’ कोण हे कुणाला माहीत नाही! हा गुरू आहे, गौतम बुद्ध! त्याने पाच शिष्यांना केलेल्या पहिल्या उपदेशामुळे पहिली गुरुपौर्णिमा साजरी झाली आणि तिथून तो पायंडा पडला! (पण आज गुरुपौर्णिमा बिनबोभाटपणे व्यासमहाशयांच्या नावावर खपविली जातेय!) मंगळसूत्र, मंगलाष्टका असे अगणित शब्द बौद्धपरंपरेतूनच आलेले आहेत. थोडक्यात, आपल्या लोकसंस्कृतीवर असलेला बौद्धधर्माचा, बौद्ध प्रतिकांचा, बौद्धविचारतत्त्वांचा ठसाच इतका अमीट आहे की, त्यापासून बाजूला होऊ म्हटले तरी होता येत नाही, अशी परिस्थिती आहे.
भारताच्या राष्ट्रध्वजावरचे अशोकचक्र हे बौद्धधम्मचक्रप्रवर्तनाचेच प्रतिक आहे! भारताची अधिकृत शासकीय राजमुद्रा ही बौद्धपरंपरेचीच खूण आहे. राष्ट्रपतीभवनात राष्ट्रपतीच्या आसनामागे दर्शनी जागी ठळक अक्षरात ‘धर्मचक्रप्रवर्तन’ असे कोरलेले आहे.

हे आद्य शंकराचार्यांनी केले, असा सार्वत्रिक समज आहे!

तुमच्याकडे काही त्याच्या विरुद्ध् पुरावा आहे का?

आपण एक वेगळा दृष्टीकोन मांडला आहे. मात्र याची मला यासाठी कमी शक्यता वाटते कारण हा समज बौद्ध धर्मापेक्षा हिंदुंमधेही प्रचलित आहे. जर बौद्धांचे प्रस्थ असा हिंदुंचा आधार घेऊन वाढताना दिसले असते तर हिंदुधर्ममार्तंडांनी त्यास तेव्हाच विरोध केला असता असे वाटते. उलट राजाश्रय मिळालेल्या बौद्धधर्माचे स्थान व प्रभाव डळमळीत करण्यासाठी बुद्धालाच हिंदु देव बनवणे सोयीचे वाटते.
भारताबाहेरचे उदा. द्यायचे तर जसे मेक्सिकोतील ग्वादालुपेला ख्रिस्त अवतारात घेतले / संतपद दिले व अख्खा मेक्सिको स्पॅनिशांनी ख्रिस्ती करवला साधारण तसे हिंदु धर्माबाहेर गेलेल्या बौद्धांना पुन्हा हिंदु छत्रीचा (अंब्रेला) भाग बनविण्याचे हे राजकारण असेल का?

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?