डिस्क्लेमर
या कवितांमध्ये कवीने काही भडक लैंगिक शब्द, रूपकं वापरली आहेत. त्यांबद्दल चर्चा करताना ते व तसे इतर शब्द टाळणं अशक्य आहे . अशा शब्दांची ज्यांना अॅलर्जी आहे त्यांनी हे परीक्षण वाचू नये. विठ्ठलाबद्दल, रखुमाईबद्दल काही ओळी आलेल्या आहेत. ही नावं रूपकं म्हणून आलेली आहेत एवढं समजून घेण्याची परिपक्वता नाही, किंवा अशा विधानांनी दुखावण्याइतक्या ज्यांच्या भावना कोमल आहेत अशांनीही हे परीक्षण वाचू नये. आधी एकदा 'डिस्क्लेमर कशाला?' असाही प्रश्न आला होता, पण सध्या काही संस्थळांवर त्याची गरज आहे असं मला वाटतं. ज्यांना डिस्क्लेमरची गरज वाटत नसेल त्यांनी त्याकडे दुर्लक्ष करावे

चिरीमिरी - पंढरीच्या वारीच्या कविता

'मदिरालय जानेको घर से चलता है पीनेवाला' प्रमाणे मधुशाला शोधण्याचा हा प्रवास. पण मधुशालेचं रूपक व विठ्ठलाचं रूपक यात एक फरक आहे. मधुशाला ही पवित्र आहे, अंतिम आहे. तिच्या खरेपणाची कोणी भडवेगिरी करत नाही. ती खरीच. किंबहुना जे काही सत्य, अंतिम ती म्हणजे मधुशाला. याउलट या विठ्ठलाचं तसं नाही. तोदेखील रांडांचा चहाता आहे. (हे विधानही काळ्या दगडावरची रेघ नाही. निदान एका कवितेत तरी विठ्ठलाचं रूपक आत्म्याशी मीलन करणाऱ्या परमात्म्याचं म्हणून वापरलेलं आहे...) त्याच्याकडे बळवंतबुवा आपला माल घेऊन येतो हे आवडत नाही ते रख्माईला. 'निरोप' कवितेत बळवंतबुवा निघालाय हा निरोप विठ्ठलाला सांगायचा असतो, पण रख्माईपासून दूर घेऊन, कानात हळूच सांगायचा असतो.

कळता कामा नये
यातलं रख्माईला अक्षर
नाहीतर ती लष्कर
बोलवील बया

हा भडवेगिरीचा प्रकार तिच्यापासून लपवून ठेवावा अशी रख्माई कोण आहे? ती लष्कर बोलवणार म्हणजे नक्की काय करणार? या प्रश्नाचं शंभर टक्के समाधानकारक उत्तर मला सापडलेलं नाही. परमात्म्याच्या मीलनासाठी, अशा मोक्षाच्या आंतरिक ओढीसाठी अशी देवघेव, असे हिशोब करणं चांगलं नाही या तत्त्वाचं ती प्रातिनिधित्व करत असावी इतकंच म्हणता येतं. मोक्ष मिळण्यासाठी मोक्षाचीही हाव सोडावी लागते. द्रोणमध्ये रामाच्या मागे उभी असलेली सीतामाई, निसर्गाचं रूपक म्हणून येते. तिचा भास या रख्माईत देखील होतो. सत् व पवित्रता यांचं रख्माई प्रातिनिधित्व करते असं वाटतं. रख्माईच्या स्त्रीपणातच स्त्रीची माया, पावित्र्य व मातृत्वाचे गुण दडलेले असावे. 'वामांगी' कवितेत पंढरीच्या देवळातून रख्माईच्या शेजारून विठोबा गायब झालेला दिसतो. त्या पुढच्याच 'प्रश्न' कवितेत हरवलेल्या, वाट चुकलेल्या, जातपात करणाऱ्या देवाला तुझी जात सांग म्हणून कवी खडसावतो. त्यावरून देखील देवाने पावित्र्य रख्माईबरोबरच मंदिरात सोडलं असं म्हणता येतं.

विठोबाच्या कानात
सांगितली गोष्ट
ऐकू गेली स्पष्ट
रख्माईला

ही विठ्ठलाची व त्याच्या भडव्यांची लांडीलबाडी, पुण्याची लाच मागण्याची पद्धत सत्प्रवृत्तीपासून लपवण्याचा प्रयत्न केला जातो. पण ते ओपन सीक्रेट आहे असं कोलटकर म्हणताना दिसतात. देवाचा बाजार झाला, महार आत शिरून विटाळू नये म्हणून देव शास्त्र्यांनी लपवून ठेवला, चातुर्वर्ण्याचं मढं मेलं तरी अजून कुजत पंढरीच्या वाटेवर घाण पसरवतं आहे - या सगळ्यातून कोलटकरांना विठ्ठल हे भ्रष्ट देवाचं, खोट्या मोक्षाचं प्रतीक म्हणून वापरायचं आहे असं वाटतं. पंढरीच्या वारीचं पावित्र्य आहे ते बहुधा रख्माईच्या दर्शनात. असं असलं तरी विठ्ठल व रख्माई ही काळी पांढरी रूपकं नाहीत. म्हणजे रख्माईबाबत शंका नसली तरी विठ्ठलाचं रूपक काहीसं लवचीकपणे वापरलं आहे असं वाटतं.

निरोप मधला विठ्ठल एखाद्या राजकीय पुढाऱ्यासारखा देखील वाटतो. बुवा वाटेत जिथे उतरतील तिथे

च्यावाल्यांना सगळ्या
आत्ताच सांगून ठेव
मंडळींना शेव
गाठ्या फुकट

यांना सगळं फुकट
शेव गाठ्या पुरी भाजी
विठ्ठल म्हणतो माझी
माणसं आहेत

जोपर्यंत तुम्ही प्रस्थापित विठ्ठलप्राप्तीच्या मार्गाने, जगरहाटीबरोबर जात आहात तोवर तुमची चांगली सरबराई होईल. पुण्यं कमवा, देव तुमचं सहाय्य करेल असं धर्मव्यवस्थेकडून सांगितलं जातं. तोच संदेश कोलटकरांनी या रूपकांत मांडून त्याची खिल्ली उडवलेली दिसते. जो पुण्याची लाच मागतो, असा देव खरा का? पंढरीच्या वारीला असं राजकीय पुढाऱ्याच्या जथ्याची उपमा देऊन कोलटकर त्यातला खोटेपणा दाखवत आहेत असंही वाटतं. मोक्षाची हाव ठेवून त्यासाठी पुण्याचा सौदा करणं हे बळवंतबुवाचं काम. असली कृत्य केल्यामुळे देव भ्रष्ट झाला. ती उचलून धरणाऱ्या धर्म, कर्मकांड व्यवस्थेमुळे ही भडवेगिरी सुरू झाली असं कोलटकरांना सांगायचं आहे.

'तंबू' कवितेत

विठू म्हणाला ठोक म्हणून इथं ठोकला तंबू
व्हैवाटीचा हक्क तुमचा मला नका सांगू

असं उद्दामपणे बळवंतबुवा म्हणतो.

पंढरपूरला जातोय सगळा विठूसाठी घेऊन माल
विठोबाचा भडवा झाला बळवंतबुवा मस्तवाल

विठोबा म्हणजे भ्रष्ट धर्मव्यवस्थेने तयार केलेल्या अंतिम ध्येयाचा प्रतिनिधी. त्याच्यासाठी कार्य करताना, कर्मठ सनातनी मंडळींना असंच एक निष्ठेचं बळ प्राप्त होतं. माझ्या कृत्यांना प्रत्यक्ष विठ्ठलाचं पाठबळ आहे. वहिवाटीच्या, मानवी कायद्याविषयी मला काय सांगता, असा अरेरावीपणा येतो.

दुसरी जागा शोधा मी सांगून ठेवतो अगोदर
सगळ्या बाया काढून घेतील एकेकाचं धोतर

जर तुम्ही याविरुद्ध आवाज उठवला तर तुमची लाज जाईल, अपमान होईल. तुम्ही इथेच नागडे राहाल. मग तुमची दिंडी चुकेल, जाईल तुमच्याशिवायच पंढरपुरापर्यंत. परंपरेला एक शक्ती असते. ती शक्ती त्या परंपरांच्या पाईकांना मिळते. आधी म्हटल्याप्रमाणे बळवंतबुवा हे सुपरइगोचं रूप आहे. परंपरेच्या 'जनी निंद्य ते सर्व सोडोनि द्यावे, जनी वंद्य ते सर्व भावे करावे' या महावाक्याचा पुरस्कर्ता.

वाट्टेल तिथं ठोकीन तंबू वाट्टेल तिथं भरीन गडवा
तुम्ही कोण मला विचारणार मी विठ्ठलाचा भडवा
त्याचा हुकूम दाखवा आणि मगच मला अडवा

असं तो ठासून म्हणू शकतो. ताठ मानेने, गुर्मीत. त्याला उभं राहाण्यासाठी कणा मिळतो तो व्यवस्थेच्या पाठिंब्याचा.

पण याच कवितेचे अधिक व्यापक अर्थही काढता येतात. मुखवटे थोडे बदलता येतात. प्रकाश वेगळ्या दिशेने आला तर हसरा, रडका किंवा गंभीर दिसणाऱ्या बुद्धाच्या चित्रासारखी, थोडा दृष्टीकोन बदलला की ही कविता भाव बदलते. इथे पुन्हा एकदा विठ्ठलाच्या रूपकाची लवचीकता दिसते. मस्तवालपणा हा पाहाणाऱ्याच्या नजरेवर ठरतो. विठ्ठलाला जर शुद्ध, पवित्र स्वरूप आहे हे मानलं तर आपल्या अंतरीचा आवाज व्हैवाटीविरुद्ध ठामपणे मांडणारे अनेक बळवंतबुवा दिसतात. बळवंतराव टिळकच घ्या. स्वातंत्र्याची जनमनातली आस हा त्यांचा विठ्ठल होता. जनतेकडून स्वातंत्र्य हिसकावून घेऊन व्हैवाट सांगणाऱ्या इंग्रजांना त्यांनी तितक्याच निर्भिडपणे सांगितलं की या कोर्टाने मला शिक्षा दिली असली तरी उपरवाल्याच्या कोर्टात मी निर्दोष आहे याची मला खात्री आहे. सत्य माझ्या पाठीशी आहे. गांधीजीदेखील त्यांच्या आतल्या आवाजाबाबत तसेच ठाम असत. (चिरीमिरीत इतरही कवितांत बुवा स्वातंत्र्यसैनिकांचे, जनतेच्या नेतृत्वाचे प्रतिनिधी म्हणून येतात) विठ्ठल पवित्र असला की बळवंतबुवा सद्सदविवेकबुद्धी बनतो. त्याच्या पावलात काळी चप्पल आहे की गोरी यावरून त्याचा मस्तवालपणा रास्त की मुजोरी हे ठरतं.

क्रमशः