वरिल शिर्षकाचे श्री मा.गो. वैद्य यांचे बौध्दीक पुस्तीकेच्या रुपाने माझ्या वाचनात आले तेही नागालॉन्ड मध्ये. आपल्या सुजाण मित्रांना ते आवडेल या प्रामाणीक हेतुने मी ते त्यांच्याच शब्दात साभार येथे देत आहे. हे त्यांचे प्रगटण आपल्या समोर देत असतांना त्यातील चुका ह्या सर्वश्री माझ्या व विचार त्यांचे आहेत

"धर्म, संप्रदाय, सांप्रदायिकता, धर्म निरपेक्षता असे अनेक शब्द आपण अलीकडे वापरत आहोत.त्यांचे नेमके अर्थ आपण लक्षात घेतो असे मात्र नाही. 'धर्म' शब्द हा काही आजचा शब्द नाही. तो आपल्या या देशातल्या भाषेतला शब्द आहे. त्याच्या खूप विविध छटा आहेत.

रस्त्याने जाता जाता आपल्याला एक फलक दिसतो. 'धर्म काटा'. कुठेतरी आपण एक फलक वाचतो की. 'धर्मशाळा' आहे. कुठेतरी आपल्याला आणखीही एक फलक दिसतो की, हा 'धर्मार्थ' दवाखाना आहे.

भगवद् गीतेमध्ये 'यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत, अभ्युत्थानम् अधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् . म्हणजे ,'धर्माची ग्लानी होते आणि अधर्माचा प्रभाव वाढतो तेव्हा मी जन्म घेतो..' असे म्हटले आहे. त्याही पुढे सांगितले की, 'धर्मसंस्थापने करता मी युगा युगा मध्ये जन्म घेतो.'

या शिवाय राजधर्म, स्त्रीधर्म, पुत्रधर्म, आणि मग हिंदू धर्म, ख्रीश्चन धर्म, ईस्लाम धर्म, जैन धर्म, बॉध्द धर्म अशा इतक्या शब्दामध्ये, विविध प्रकारांमध्ये, विविध संदर्भामध्ये "धर्म" या शब्दाचा आपण उपयोग करीत असतो. तर या सगळ्यांच्यामध्ये काही साम्य आहे की नाही? धर्मशाळा म्हणतो तेव्हाही, धर्मार्थ दवाखाना म्हणतो तेव्हाही, हिंदूधर्म म्हणतो तेव्हाही, पुत्रधर्म, राजधर्म म्हणतो तेव्हाही, 'धर्माची संस्थापना करण्यासाठी मी जन्म घेतो' असे म्हणतो तेव्हाही या सगळ्यांच्या मध्ये काही समान आधार आहे की, कुठलाही शब्द कसाही वापरायचा म्हणुन तो वापरतो आहोत? आणी यात समान आधार असेल तर तो कोणता? आणी या सर्व अर्थांमध्ये 'धर्म' शब्दांचा इंग्रजी भाषेत 'रिलिजन' असा अनुवाद केला, तर तो बरोबर आहे काय, असा प्रश्न आपल्या मनामध्ये उत्पन्न झाला पाहिजे.

धर्म गुढ आहे?

धर्मशाळा ही काय रिलिजस स्कुल असते? धर्मकाटा काय रिलिजन तोलण्याचा काटा असतो? धर्मार्थ दवाखाना काय हॉस्पिटल फॉर रिलिजन' असतो? राजधर्म हा काय राजाचा रिलिजन आहे? आणि स्त्रीधर्म हा काय स्त्रीचा रिलिजन आहे? आणि भगवंतानी म्हटले कि, 'मी धर्माची संस्थपना करण्याकरिता जन्म घेतो' तर कोणत्या रिलिजनची संस्थापना करण्याकरिता जन्म घेतो? ख्रिश्चन ? हिंदू? इस्लाम? बॉध्द्? शिख? जैन्? कुठल्या धर्माची?

तेव्हा रिलिजन हा जो धर्माचा अर्थ आपण लावतो, तो बरोबर नाही. पाश्चात्यांच्या परंपरेमध्ये आणि इतिहासामध्ये रिलिजन आणि राज्य सत्ता यांचा संघर्ष झाला; रिलिजनचा आणि सायन्सचा संघर्ष ; त्यांच्या तिथे तसे होणे स्वाभाविक होते. परंतु 'धर्म आणि राज्यसत्ता, किंवा धर्म आणि विद्न्यान यांचा संघर्ष होण्याचे कारण नाही. तिथे त्यांनी कोणी असे म्हटले की, 'रिलिजन ही अफुची गोळी आहे.' मग आम्हीही म्हणु लागलो की, 'धर्मही अफुची गोळी आहे.' परंतु हे सर्व चूक आहे. भ्रांतिपूर्ण आहे. म्हणुन आपण धर्माचा अर्थ समजवून घेतला पाहिजे. आणि त्यासाठी त्यांच्या मुळाकडे गेले पाहीजे. म्हणजेच तळाशी जाउन विचार करायला पाहिजे आणि विचार तसा सोपा नाही.

धर्माच्याही अनेक व्याख्या, अनेक परिभाषा आपल्याकडे आहेत. आणि धर्माचे तत्व मोठे गहन आहे असेही सांगितले गेले आहे. एका सुभाषितामध्ये "धर्मस्य तत्वं निहितम् गुहायाम् " असे म्हटले आहे. याचा अर्थ ते गूढ आहे. गुहा आणि गूढ दोन्ही शब्द एकाच संस्कृत धातू पासुन बनले आहेत्. (गुह् म्हणजे लपविणे, लपवून ठेवणे) श्रुतींना मानावे तर सर्व श्रुती समान नाहीत. "श्रुतयो विभिन्ना" ऋषींचे वचन मानावे तर एकही ऋषी असा नाही की, ज्याचे वचन प्रमाण होईल. "नैको मुनिर्यस्य वचः प्रमाणम." आणि तर्क हा अप्रतिष्ठ् आहे. तर्काच्या आधारे धर्माची व्याख्या करावी तर तर्क हा अप्रतिष्ठ आहे म्हणजे त्याला काही मर्यादा आहेत. तर्काच्या मर्यादा रैशनैलिस्ट मान्य करत नाहीत पण त्या मान्य केल्या पाहिजेत. मान्य यासाठी केल्या पाहिजेत की, तर्क विशिष्ठ मर्यादेपर्यंत थांबला नाही तर त्याला व्यवहारामध्ये काही अर्थ राहत नाही.

गणितामध्ये सांगतात की, १० मजूर १ भिंत १० दिवसात बांधतात. ही भिंत १ दिवसात बांधायला किती मजूर लागतील? असा एक प्रश्न 'काळ काम वेग' याचे जे गणित आमच्या वेळेला होते त्यावेळेला विचारीत असत. त्याचे उत्तर असे १०० मजूर. पुढे तर्क करा की, २४०० मजूर असतील तर एक तासात भिंत तयार होईल . पण खरेच होइल का? २४०० मजूर लावणे काही कठिण नाही म्हणजे १० मजूर १० दिवसामध्ये १ भिंत तयार करु शकतात ते २४०० मजूर १ तासात करु शकत नाहीत. आणि तर्क आणि गणित दोन्ही बरोबर आहेत. तर्क हा अप्रतिष्ठीत आहे म्हणजे काही द्न्यान असे आहे की जे तर्काने मिळत नाही. म्हणुन म्हटले आहे "नैषा तर्केण मतिरापनेया. " हे जे द्न्यान आहे हे तर्काने मिळत नाही. कारण तर्क कुठेतरी थांबतो. कारण बुध्दिला काहीतरी मर्यादा आहेत.पण आम्ही असे म्हटले की, लगेच रैशनैलिस्ट म्हणतात की, "हे बुध्दीच्या विरोधामध्ये आहे. " पण हे बरोबर नाही. बुध्दीला मर्यादा आहेत, म्हणजे बुध्दीला काही अवकाशच नाही असा काही त्याचा अर्थ नाही.

तेंव्हा , अशा धर्माच्या संबधामध्ये सुभाषितकार म्हणतो, की सामान्य माणसाने "महाजनो एन गतः स पंथा." म्हणजे महाजन (थोर् लोक) ज्या मार्गाने जातात तोच धर्माचा मार्ग आहे असे समजावे. पण हे सामान्य लोकांकरीता. विद्वान लोकांचे कसे समाधान होणार? आणि मग धर्माचे जर इतके व्यापक अर्थ आहेत्; इतका त्याचा आशय आहे आणि त्याचा जर आपल्याला अर्थ लावायचा आहे तर मग तळाशी गेले पाहिजे.

चार अस्तित्वे -

व्याख्या करण्याचा एक नियम आहे. 'व्हेन यू आर इन डिफिकल्टी, गो टू द फंडामेंटल्स' जेव्हा आपण अर्थाच्या बाबतीत काही अडचणी मध्ये आलो तर मग मूळाकडे जावे. मग धर्माचे मूळ शोधून काढले पाहिजे. काय मूळ आहे ? कोठून आला आहे हा शब्द आपल्या भाषेमध्ये?

आपल्या असे लक्षात येईल की, 'धृ' नावाचा संस्कृतमध्ये जो धातु आहे, त्या धातुपासुन हा शब्द निघाला आहे. 'धृ' म्हणजे धरुन ठेवणे. बांधून ठेवणे. जोडून ठेवणे. धर्म काय करतो? धरुन ठेवतो. बांधून ठेवतो. मग त्याचा अधिक सुसंस्कृत अर्थे केला तर, 'धारण करतो'. मुख्य धृ म्हणजे धरुन ठेवणे. बांधुन ठेवणे. आता ज्याला बांधुन ठेवायचे असेल त्यासाठी, बांधुन ठेवण्याच्या क्रियेसाठी कमीत कमी दोन गोष्टींची आवश्यकता असते. जी बांधायची ती वस्तू आणि ज्याच्याशी बांधायची ती वस्तू. त्यामुळे धर्म ही सापेक्ष वस्तू आहे.

'राजधर्म' म्हटले म्हणजे 'प्रजेची अपेक्षा' पुत्रधर्म म्हटले की 'पित्याची आणि मातेची अपेक्षा' आहे. 'स्त्री धर्म म्हटले म्हणजे पुरुषाची अपेक्षा' आहे. समाजधर्म म्हटला म्हणजे व्यक्तीची अपेक्षा आहे. हे लक्षात ठेवले पाहिजे, की ही बांधुन ठेवण्याची प्रक्रिया आहे, बांधुन कोणाला ठेवायचे? तर माणसाला. आणि कोणासाठी आहे धर्म? तर मानवासाठी आहे 'धर्म'. पशूसाठी नाही. 'धर्मोहि तेषाम् अधिको विशेषः' सगळ्या प्राण्यांच्या बाकी सगळ्या गोष्टी सारख्याच आहेत. मानवाच्या आणि पशूंच्या. विशेष गोष्ट कोणती आहे मानवामध्ये? तर धर्म आहे. "धर्मोहि तेषाम् अधिको विशेषः" "धर्मेण हीनः पशुभि: समानः' म्हणजे जे धर्मविहीन आहेत ते पशुंसारखे आहेत.

तर हा मनुष्य आहे. त्याला कशाशी बांधून ठेवायचे आहे ? तर विश्वाशी म्हणजे मनुष्याला विश्वाशी जो बांधून ठेवतो तो धर्म. पण विश्वात काय आहे ? स्थूल मानाने चार गोष्टी आहेत्.

१) व्यक्ती म्हणजे 'मी' आहे, ह्याचे अस्तित्व कोणी नाकारत नाही. असे कोणी म्हणतो का, की मीच नाहीये? जर कोणी म्हणत असेल तर तो समाजात राहणार नाही.

२)पुढे मनुष्य विचार करतो की मी एकटा नाही. माझे कुटुंब आहे. आई आहे, वडील आहेत, भाऊ आहेत, बहिणी आहेत. पत्नी आहे, मुले आहेत. शेजारी आहेत. गावातील लोक आहेत. जिल्ह्यातील लोक आहेत. प्रांतातील लोक आहेत. देशातील लोक आहेत. म्हणजे सगळ्या जगातले लोक आहेत. मी जसा आहे, तसा मानवांचा एक समूह आहे. समाज आहे.

३) हा जो मानवांचा समूह आहे. त्यामध्ये व्यक्तींरुपाने मानव आहे. म्हणजे समाजामध्ये मानव आहे. एका वर्तुळाची कल्पना केली तर समाजाच्या वर्तुळामध्ये मानवाचे म्हणजे व्यक्तीचे वर्तुळ समाविष्ट आहे. परंतु या व्यक्तीच्या वर्तुळाच्या पलिकडे एक समाजाचे वर्तुळ आहे. मानव समुहाच्या पलिकडे आणखी काय आहे? त्याच्या पलिकडे प्राणी आहेत. मानवेतर सृष्टी आहे, काही चर आहेत, काही अचर आहेत. काही निर्जीव आहेत. काही सजीव आहेत. निर्जीव म्हणजे आपल्याला त्याचा जीव दिसत नाही. लक्षात येत नाही. म्हणुन निर्जीव. पशु आहेत. पक्षी आहेत. नदी आहे, पर्वत आहे. झाडे आहेत. अशी ही सृष्टी आहे. हे सृष्टीचे वर्तुळ आहे की नाही? तर त्याच्या बाहेरही आहे.

४) आणखीही एक अस्तित्व आपल्या येथे मानलेले आहे. पुष्कळसे मानत नाहीत. जे 'मटेरियालिस्ट' आहेत, केवळ भॉतिकवादी आहेत ते मानत नाहीत. त्यांच्या म्हणण्यानुसार चैतन्यसुध्दा भॉतीकच आहे. ते ही एक " इव्होल्यूट ऑफ मैटर" म्हणजे प्रकृतीचाच एक विकार आहे, परिणाम आहे. आणि तिथूनच 'कॉन्शसनेस' उत्पन्न होतो. आपल्याकडे साधारणतः असे मानत नाहीत. बहुतेक सगळे लोक चैतन्य मानतात. आणि आपण म्हणजे चैतन्य आहे. जसे माझ्यामध्ये चैतन्य आहे. तसे मानव समूहामध्ये आहे. आणि तेच चैतन्य सर्व सृष्टीमध्येही आहे. का मानायचे चैतन्य?

मी आता उभा आहे. आणि माझे हे हात आहेत. हे हात आता हालतात. आता पायाच्या आधारावर मी उभा आहे. मला तोंड आहे म्हणून मी बोलतो. डोळे आहेत म्हणुन मी बघतो. मला कान आहेत मी ऐकतो पण एकदा अशी स्थिती, अवस्था, मनुष्याच्या जीवनामध्ये येते की ज्यावेळेला माझे हात असतात पण हालत नाहीत. पाय असतात पण चालत नाहीत. कान असतात पण ऐकत नाहीत, डोळे असतात पण बघत नाहीत. तोंड असते पण बोलत नाहीत. काय होते? आणि काय निघून गेलेले असते? आता मला लहानसा काटा जरी बोचला तरी माझे सर्व अवयव तो काटा पायातून काढून टाकण्यासाठी प्रयत्न करण्यास धावतील. परंतु अशी एक वेळ येते की, माझ्या छातीवर एक मण वजनाचे लाकूड ठेवले तरी मी काहीच हालचाल करीत नाही. काय होते? आणि काय निघून गेले? शरीरातील चैतन्य होते ते निघून गेले. ते निघून गेले की हे शरीर ठेवण्याच्या लायकीचे वाटत नाही. ते बाहेर काढून जाळून तरी टाकतात किंवा गाडून तरी टाकतात.

शंकराचार्यांनी आपल्या एका स्त्रोत्रामध्ये म्हटले आहे, "गतवति वायॉ देहापाये, भार्या बिभ्यति रस्मिन् काये" ज्या शरिरावर भार्येने खूप प्रेम केलेले असते, त्या शरीरातून ते चैतन्य निघून गेल्यानंतर, त्या भार्येला सुध्दा त्या शरीराची भीती वाटत असते.

या चैतन्याचे एक वर्तुळ आहे. मनुष्य व्यक्तिमध्ये आहे की नाही चैतन्य? तर व्यक्तीमध्ये आहे. व्यक्तींच्या समुहामध्ये आहे की नाही? तर समूहामध्येही आहे. मानवेतर सृष्टीमध्ये आहे की नाही? तर त्याच्यामध्येही आहे. ही सगळी वर्तुळे त्याच्यामध्ये समाविष्ट आहेत. आणि तरी देखिल हे चैतन्याचे वर्तुळ त्याच्या पलिकडेही आहे.

तर ही चार अस्तित्वे आहेत.

१) व्यक्ती
२) व्यक्तींचा म्हणजे मानवाचा समुह , समाज
३) मानवेतर सृष्टी
४) चैतन्य, ज्याला आपल्याकडे परमात्मा, परमेश्वर असे म्हणतात

ही जी चार अस्तित्वे आहेत त्यांना परस्परांशी बांधून ठेवणारे जे तत्त्व आहे त्याचे नाव 'धर्म'. या चार अस्तित्वांना जोडणारा जो पूल आहे त्याचे नाव 'धर्म'

सामंजस्याचे सूत्र

हे जे बांधून ठेवायचे आहे ते कशाच्या आधाराने बांधून ठेवायचे? जबरदस्तीने नाही, जबरदस्तीने काम चालणार नाही.स्नेहाने, सांमंजस्याने, समरसतेने, आणि आदराने बांधून ठेवले पाहिजे. म्हणुन या चौघांना बांधणारे जे सामंजस्याचे सूत्र आहे त्याचे नाव 'धर्म' आहे. 'धर्म इज प्रिन्सीपल ऑफ युनिव्हर्सल एकॉर्ड, प्रिन्सीपल ऑफ युनिव्हर्सल हार्मनी' हे वैश्विक सामंजस्याचे जे तत्व आहे त्याचे नाव 'धर्म'

धर्माची पहिली पायरी काय आहे? तर मनुष्याला आपल्या समाजाशी बांधता येणे. चैतन्याशी कसे बांधायचे हे सगळे रिलिजन किंवा ज्यांना उपासना पध्दती म्हणतात ते सांगतात. सर्वच रिलिजनांनी ईश्वर मानलेला आहे. परंतु धर्मांची पहिली पायरी ही आहे की मनुष्याने आपला जो समाज आहे, जो समुह आहे त्याच्याशी बांधुन ठेवले पाहिजे.

तुम्ही स्वतःसाठी जेव्हा घर बांधता, तेव्हा तो धर्म होत् नाही. पण जेव्हा दुसर्‍यासाठी घर बांधता जेव्हा 'धर्मशाळा' उभी राहते. जेव्हा तुम्ही स्वतःसाठी आरोग्याची व्यवस्था करत तेव्हा तो धर्म होते नाही. जेव्हा दुसर्‍यासाठी आरोग्याची व्यवस्था करता तेव्हा तो 'धर्मार्थ दवाखाना' बनतो. तुम्ही घरामध्ये ईश्वराच्या पूजेसाठी स्वतःची सोय म्हणुन किती सुंदर प्रकारचे देवघर बांधलेले असले तरी तो धर्म नाही. (एक प्रकारे तेवढ्या पुरता आहे. परमेश्वराशी नाते बांधतात म्हणुन ते धर्माचे स्थान आहे.) परंतु जिथे सर्वांनी परमेश्वराच्या दर्शनासाठी जावे, असे स्थान बांधतात, तेव्हा मंदिर तयार होते. तो धर्म आहे.

आता समाजाशी हा जो व्यक्तींचा संबंध आहे, हा संबंध ज्या ज्या प्रकारे मनुष्य तयार करतो, स्वत:ला समाजाशी जोडून ठेवतो, स्वता:ला बांधून घेतो. हे सगळं 'धर्म' आहे; म्हणजे मनुष्य परिश्रमाने कमवितो. तो स्वतःच खाईल काय? नाही. खाता कामा नये. समाजाला दिले पाहिजे. मग तो जो समाजाला देतो तो ही 'धर्मच'. म्हणून दान हा 'धर्म'. म्हणुन 'दानधर्म' करा म्हणजे काय करा? दान द्या. म्हणजे जे तुम्ही कमविता ते द्या. आता देण्याचेही प्रकार दोन आहेत्.

१) अहंकाराने देणे. उपकार बुध्दीने देणे. अजिबात न देण्यापेक्षा हे चांगले आहे.
२) परंतु दुसर्‍या रितीने देता आले पाहिजे. म्हणजे 'त्यागाच्या बुध्दीने' देता आले पाहिजे.

दानामध्ये देणार्‍याचा अहंकार असतो. एकदा याचक आणि दाता यांचे भांडण झाले. दाता जरा स्वतः फार अहंकारी होता. तेव्हा याचकालाही जरा ताव आला. तो म्हणाला , "तुम्ही काय सांगता आपली प्रतिष्ठा ? आम्ही याचक आहोत म्हणून तुमची इज्जत आहे. तुमच्याकडे कोणी मागायलाच आले नाही तर कोण तुम्हाला विचारणार आहे?" त्यावर तो दाता म्हणाला, " अरे वा: भिकारीच्या भिकारी, आमच्यापुढे हात पसरता आणि वर सांगता आमच्यापेक्षा तुमची इज्जत जास्त म्हणून ". त्यांचे भांडण काही मिटेना. म्हणुन ते एका गुरु कडे गेले व म्हणाले "गुरुमहाराज, सांगा बरं, दाता श्रेष्ठ की याचक श्रेष्ठ?" गुरुमहाराजांनी दोघांचेही म्हणणे ऐकून घेतले आणि म्हणाले, "दातृयाचकयोर्भेदः कराभ्यामेव सूचितः" दाता आणि याचक यामधला भेद , त्यांच्या हाताची जी ठेवण आहे त्या ठेवणीने स्पष्ट केला आहे. ' देणार्‍याचा हात वर व घेणार्‍याचा हात खाली असतो'. तेव्हा दुसर्‍याला देता आले पाहिजे म्हणून म्हणतात की "श्रिया देयं" म्हणजे जेवढी आपली ताकद आहे, संपत्ती आहे. त्या संपत्तीला साजेसे देता आले पाहिजे. दुसरे सांगितले आहे, "र्हिया देयं" देताना लाज वाटली पाहिजे की आपण फार कमी दिले आहे. सर्वोत्कृष्ठ् दाता असा की, 'जो त्याग बुध्दीने देतो.' समाजाला जे द्यायचे ते त्याग बुध्दीने द्यावे. त्यागबुध्दीने देऊन मग आपण भोगावे. 'तेन त्यक्तेन भुंजीथा:' असे म्हटले आहे.

हाच विषय त्यांनी पुढे नेउन अतिशय सोप्या भाषेत त्यावर भाष्य केलेले आहे ते त्यांच्याच शब्दात देण्याचा माझा मनोदय आहे. एकाच बैठकित हे सर्व येथे लिहीणे मला शक्य वाटत नसल्याने मीच ब्रेक घेत आहेत्. वाचकांच्या प्रतिसादावरही बरेचसे अवलंबुन आहे. इतक्या गहन विषयावर इतके सुंदर भाष्य माझ्या तरी वाचनात न आल्याने ते येथे देण्याचा हा खटाटोप करित आहे.