मी नोकरी हा शब्द ५ वेळा वापरला असे आपले म्हणणे आहे, माझे लेखन आपण काळजी पूर्वक वाचले या करता ध्यन्यवाद. जी चर्चा चालू आहे ती कमावत्या बद्दलच आहे. त्यामुळे मी जे सामाजिक परिणाम होत आहे त्या बद्दल लिहिले आहे. आणि नोकरी शिवाय इतर बाबी वर चर्चा म्हणजे व्यवसाय पण नोकरी करण्या इतपत हे सोप्पे नाही. ज्यांच्या जवळ पैसा असूनही ते लोक व्यवसाय न करता नोकरीच पसंद करतात मग ज्यांच्या जवळ कांहीच नाही नोकरीचा विचार केला तर बिघडले कोठे. शब्द मापण्या पेक्षा मी जो सामाजिक प्रश्न आहिरे-नाहीरे चा मांडला तो महत्वाचा आहे त्यावर विचार करावा अशी नम्र विनंती

प्रत्येकाने स्वरःपुरता (ज्यात गरज व चैन दोन्ही आहे) पैसा कमवलाच पाहिजे या मताचा मी आहे. त्याने केवळ पैसा मिळतो असे नाहि तर त्याबरोबर येणारा आत्मविश्वास फार मोलाचा ठरतो.

नोकरी न करणार्‍या स्त्रियांमधे जे एक नैसर्गिक परावलंबित्त्व येते ते मला व्यक्तीशः खूप खटकते. माझ्या घरी गेल्या ३ पिढ्या स्त्रिया नोकरी करत आहेत. (त्या आधी करायच्या पण मी त्यांना बघितलेले नाहि) त्यामुळे समाजातील साधारण सारख्या परिस्थितीतील घरात रहाणार्‍या त्यांच्याशी समवयस्क स्त्रिया आणि ह्यांच्यात तुलना केल्यास आत्मविश्वाश, स्वावलंबित्त्व, आर्थिक स्वायत्ततेतून छंद / आवड याची झालेली जोपासना दिसते. (अर्थात हा नियम सिद्ध करण्यापुरते काहि अपवाद आहेत )

नोकरी न करणारे पुरुष मी पाहिले आहेत मात्र त्यातील फारच क्वचित घर सांभाळताना पाहिले आहेत. ते बायकोला मदत करतात पण बायको जे अन्यत्र करते त्याची ते रिप्लेसमेंट नसतात. अर्थात कुटुंबावर डबल बॅरलचा विपरीत परिणाम होताना दिसल्यास जो तो योग्य निर्णय घेतोच असो वाटते.

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

माझ्या घरी गेल्या ३ पिढ्या स्त्रिया नोकरी करत आहेत.

या वाक्यावर माझा स्वतःचा अनुभव लिहितो.
मी व एक "अ" नावाचा मित्र. दोघेही समवयस्क, प्राथमिक शाळेपासून ते पीजीपर्यंत एकत्र शिकलो, नोकरीही आगेमागे लागली आणि लग्नाच्या बाजारात ज्याला "वेल सेटल्ड्" म्हटले जाते त्या अवस्थेला आलो. गेल्या वर्षी या "अ"चे रितिरिवाजानुसार अन् अगदी थाटामाटात लग्न् झाले व साहजिकच माझे त्याच्या घरी जाणे किंवा त्याचे माझ्याकडे येणे कमी झाले. अर्थातच ही एक नैसर्गिक अवस्था असते त्यामुळे मूळचे घट्ट नाते तुटते असे काही मानायचे कारण नसते. पण आता त्याच्या संसाराला एक वेगळेच डोकेदुखीदायक वळण लागले आहे, ते म्हणजे "नोकरी".

"अ" चे वडील विद्यापीठात चांगल्या अधिकारी पदावर, तर "अ"ची आई शासनाच्या पीडब्ल्यूडी मध्ये परत चांगल्याच हुद्यावर्, शिवाय "अ" हा एकुलता एक मुलगा आणि तोही शिक्षण विभागात् ऑडिट खात्यात. (सहाव्या वेतन आयोगामुळे या कुटुंबाचे एकत्रीत वेतन पाहिल्यास चक्कर येते). तिन्ही महत्वाचे घटक सकाळी ९ ला बाहेर पडतात्, तीन वेगवेगळ्या दिशांना जातात व सायंकाळी ७ च्या आत घरी येत् नाहीत. तर आता इकडे बंगल्यात ही नवी नवरी (जी स्वतः स्टॅटिस्टिक्स् विषयातील् एम्.एस्सी. आहे) सकाळपासून् जवळजवळ रात्रीपर्यंत एकटीच. शिवाय उपनगरात रहात असल्यामुळे शेजारपाजारही फटकूनच राहतो. "बोअरिंग सिम्प्टम्स्" आणि वजन वाढत चालले आहे म्हणून् तिने नवर्‍याकडे ("अ") स्वतःही नोकरी करण्याचा आग्रह धरला आहे. तिच्या या प्रस्तावाला नोकरी करणार्‍या "सासूने" वाटाण्याच्या अक्षता लावल्या आहेत्. कारण्? "मग घर कुणी सांभाळायचे?". सौ.अ आता आम्ही मित्राकडे तक्रार घेवून आली आहे की, "माझ्यासारखी पोस्ट् ग्रॅज्युएट" मुलगी यांना "नोकराणी" म्हणून् हवी होती काय्?

फार् फार प्रॉब्लेम आहेत या "डबल इंजिन" धाग्यात.

"कुटुंबव्यवस्था टिकायला हवी असे तुम्हाला वाटते का? आणि ती टिकवण्यासाठी नवरा-बायकोपैकी कुणी तरी एकाने घर सांभाळायला हवे का?" हा असा विशय असताना इथं फक्त पुरुषच वचवच (आय मीन टॉक-टॉक) करताहेत. बायामंडळी फक्त चर्चा वाचताहेत का? असे का?
(सद्ध्याच्या) शिक्षणाने बायका फक्त पैसे कमावायला शिकतात. त्यांना स्वतःची मते, स्वतःचा दृष्टीकोन मांडता येत नाही. असे समजावे का?

>>>>>तिने लग्नाच्या प्रस्तावास होकार देताना या पैलूचा विचार केला नाही का? तिच्या स्वतःच्या अपेक्षा समोर मांडल्या नाहीत का?

हा मुद्दा मला सुचला नव्हता पण तुमचा प्रतिसाद पाहून (म्हणजे वाचल्या क्षणीच) मी "अ" ला सेल लावला व त्याची या बाबतीतील प्रतिक्रिया जाणून घेतली. आता हा वाघ्या म्हणतोय, "होय प्रतीक, लीना तसे म्हणाली होती हे खरे आहे, पण मीच असा विचार केला की, तिघांचे एकत्रीत वेतन इतके येते घरात, तर आणखीन् कुणी नोकरी करायची इच्छा का व कसे करेल? त्यामुळे घरात ती आरामात राहायला लागल्यावर थोड्याच दिवसात तिच्या अंगातील नोकरीचे भूत (हा शब्द् त्याने जोराने उच्चारला, इतका तो वैतागला आहे आजकाल). मी बंगल्याच्या टेरेसवर कॉलनीतील मुलासाठी ट्युशनचे वर्ग चालव अशीही सूचना केली, पण त्याला मातोश्रींचा विरोध ! मागे आईच्या डोक्यात व्ही.आर्.एस्.चा विचार डोकावत होता पण या ६ व्या वेतन आयोगाच्या पगारामुळे तो विचार पार मागे पडला आहे. काय करू, तूच सांग्?"

काय सांगू ?

>>>> "कुटुंबव्यवस्था टिकायला हवी असे तुम्हाला वाटते का? आणि ती टिकवण्यासाठी नवरा-बायकोपैकी कुणी तरी एकाने घर सांभाळायला हवे का?"

श्री.सतिश रावले यांच्या या प्रश्नाला नेमके काय उत्तर त्यांना अपेक्षीत आहे हे जरी मला सांगता येत नाही (कारण अद्यापि मी "संसारात" पडलेलो नाही), तरीही "घर सांभाळणे" या संकल्पनेची विस्तृत व्याख्या करणे गरजेचे आहे. माझी थोरली बहिण जिल्हा परिषदेच्या शाळेत शिक्षिका आहे आणि भावोजी जिल्हा बँकेत नोकरी करतात. घर शहरात आणि बहिणीची शाळा तालुक्यातील एका गावात त्यामुळे दररोज एस्.टी.ने ये-जा. इथल्या ज्या सदस्यांना ग्रामीण भागातील एस्.टी.प्रवासाचा अनुभव् आहे त्यांना यातील धावपळीच्या वेदना, दगदग काही प्रमाणात माहिती असतील, शिवाय स्त्री प्रवाशांच्या म्हणून काही खास् टिपिकल समस्या येता जाता असतातच. तर सांगायचा मुद्दा असा की, माझे भावोजी हे साधारणतः सहा वाजता बँकेतून परत येतात तर बहिण सातच्या आत कधीच येऊ शकलेली नाही. तर इथे "पुरुष संस्कृती"चा अहंकार म्हणजे काय याचा अनुभव येतो. सहा वाजता घरी आलेला हा नवरा नावाचा गृहस्थ हक्काची बायको नोकरीवरून परत येईपर्यंत चहादेखील् करून घेत नाही. का तर, सात वाजता बायको आल्यानंतर ती करलेच की ! आणि तसे माझी बहिण करते देखील, मग चहा झाला की हे पतीमहाशय रिमोट कंट्रोल घेऊन इडियट बॉक्स उघडून बसणार आणि ताईसाहेब परत किचन ड्युटीकडे !

कसली आली आहे "घर सांभाळण्याची" जबाबदारी आणि कशी टिकवायाची असली कुटुंब व्यवस्था !

>>>>घरात वेतन येते म्हणून नोकरी करु नये हे चुकीचे आहे.

व्वा >> त्या दोघांच्या वादात तिने नेमक्या याच वाक्याचा उपयोग करून "लॉजिकली" त्याला निरूत्तर केले होते. ती इतकेदेखील म्हणाली की, तिला जे अपेक्षित वेतन मिळणार ते त्याच्या आईवडिलांच्या नावे शहरातील मूकबधीर विद्यालयाला देणगी म्हणून देवून टाकू, पण किमान माझ्या शिक्षणाचा आदर राखून मला केवळ घरातील नटवलेली बाहुली हा रोल देऊ नकोस. (अशा स्वरूपाची चर्चा माझ्यासमोर हॉटेलमध्ये झाली असल्याने तपशीलात फरक नाही.)

मुलाबाळांचा प्रश्न काही तिथे निघाला नाही. कदाचित लग्नाचे पहिलेच वर्ष असल्याने हा मुद्दा तितकासा ऐरणीवरचा त्यांना वाटला नसणार. अर्थात यातून सुवर्णमध्य काय निघायचा तो निघेल पण या क्षणी "पोस्ट्-ग्रॅज्युएट" तरूणीने दिवसभर घरात एकटीच बसावे हेदेखील अतार्किक वाटतेच.

मध्यमवर्गीय डबलइंजिन कुटुंबे

-मध्यमवर्गीय ची व्याख्या काय आहे? डिंक किंवा डिस्क कुटुंबे त्यादृष्टीने मध्यमवर्गीय राहिली आहेत का?

पैसे कमावण्याच्या नादात लोक जगणे विसरून गेले आहेत.

-म्हणजे काय ते कळले नाही. भरपूर पैसा कमावणारे लोक जगत नसतात / आनंदी नसतात / समाधानी नसतात असे काही म्हणायचे आहे का? समाजवाद/साम्यवादाच्या कालातली 'धट्टीकट्टी गरिबी, लुळीपांगळी श्रीमंती' ही विचारसरणी अभिप्रेत आहे काय?

माणसाने किती जगायला हवे हो? जगायला किती पैसा लागतो हो?

-कायद्याने वयाच्या बत्त्याण्णवाव्या वर्षी मरण्याची सक्ती करता येईल काय? किंवा बत्तेचाळीसवर्षे जगलेच पाहिजे असा कायदा करता येईल काय?
जिवंत राहण्यासाठी आवश्यक प्रथिने, व्हिटामिने आणि क्यालरीज यांच्या गोळ्या तयार केल्या तर त्या अत्यंत स्वस्त पडतील. माणसाला वस्त्र आणि निवारा यांची गरज असतेच असे नाही.
हा हिशेब केला तर जगायला दिवसाकाठी प्रत्येकी (आजच्या दराने) वीस रुपये पुरेसे ठरावेत. पाणी अजूनतरी फुकट मिळू शकते.

एकट्याच्या/एकाच्या पगारात मूलभूत गरजा अगदी नीट भागत असताना दोघांनी नोकरी करण्याची गरज काय? असो. मुले आईवडलांपासून दुरावत आहेत. मुलांचे पालन-पोषण ही पूर्णवेळ जबाबदारी नाही काय? आपली कुंटुंबव्यवस्था मोडकळू लागली आहे आणि एवढे मोठे आमूलाग्र बदल आपल्या समाजाने बहुधा अनेक शतकांत बघितले नसावेत.

- मुले ही सेक्स चे अन्वाँटेड, ऍक्सिडेंटल, डिस्कार्डेबल बायप्रॉडक्ट आहेत अशी विचारसरणी रूढ केल्यास हे प्रश्नच उद्भवणार नाहीत. किंबहुना ती तशी होतेच आहे.

तर कुटुंबव्यवस्था टिकायला हवी असे तुम्हाला वाटते का? आणि ती टिकवण्यासाठी नवरा-बायकोपैकी कुणी तरी एकाने घर सांभाळायला हवे का?

-मुळात लग्नच कशाला करायला हवे? फ्रीवर्ल्डमध्ये एका क्षुल्लक घटनेसाठी आयुष्यभराची कमिटमेंट कशाला?

हा सो कॉल्ड 'एंजल्स ऍडव्होकेट' प्रतिसाद.

१९५० च्या आसपासचा काळ. माझे वडील मॅट्रिक झाले आणि त्यांना लगेच सरकारी नोकरीसाठी बोलावणे आले. त्यांचे लग्न ठरताना आजोबांनी (आईचे वडील) मुलाची सरकारी नोकरी याला सर्वाधिक प्राधान्य दिले आणि आपली उच्चशिक्षित मुलगी सालंकृत आणि अगदी हुंड्यासह दिली. लग्नानंतर काही महिन्यांनी आईलाही शिक्षिकेच्या नोकरीसाठी बोलावणे आले. तो काळ घरातल्या वडीलधार्‍यांना विचारून निर्णय घेण्याचा होता. पण या मुद्यावर माझ्या आजीने हटवादी भूमिका घेतली. 'शिकलेल्या मुली नाकाने कांदे सोलतात. त्यातून ही नोकरी करणार म्हणजे घरी भाकर्‍या कोण बडवणार? आम्ही आयुष्यभर राबलो आणि आता सून सेवा करेल अशी अपेक्षा बाळगली तर तुमची ही नाटके. एवढीच बायकोला नोकरीला लावायची असेल तर घर सोडा. माझा एक मुलगा नव्हताच असे समजेन.' हा असा धिंगाणा बघून वडील आणि आई गप बसले आणि त्यांनी आपणहून हा विषय मनातून काढून टाकला. पण ही संधी सोडल्याचे चटके नंतर दोघांनाही बसले. आजीने मरेपर्यंत आपल्या देहाचे चोचले पुरवून घेतले. कुटुंब वाढल्यावर आमचे आई-वडील आम्हा भावंडांच्या संगोपनासाठी खपत राहिले. वडिलांच्या एकट्याच्या आणि अपुर्‍या पगारात आईने काटकसरीने संसार केला खरा पण त्या बाईच्या अंगावर आयुष्यात सोन्याचा एक दागिना काही चढला नाही आणि सुती लुगड्याखेरीज तिला काही लाभले नाही. त्यांचे स्वतःचे घर होऊ शकले नाही. प्रवास घडले नाहीत. आईला माहेरहून मिळालेला हुंडा आणि दागिने वडिलांकडील लोकांनी कर्जफेडीसाठी फुंकून टाकले. दोन शर्ट -पँटा आणि एक सायकल ही वडिलांची मालमत्ता. पण ही गरीबी असूनही वडिलांनी कष्टाच्या उत्पन्नाखेरीज अन्य मार्ग पत्करले नाहीत, आईला कुणाकडे उसने मागावे लागले नाही आणि आम्हा मुलांनाही कुणापुढे लाचार व्हावे लागले नाही, ही नशिबाची बाजू असली तरी खूपशी सुखे आमच्यापासून कायम वंचितच राहिली. म्हणून आजही वाटत राहाते की 'आईलाही नोकरी असती तर?' असो.

(ही वैयक्तिक आठवण अनेकांना येथे रुचणारही नाही. त्यांनी ती ओलांडून पुढे जावे, ही विनंती)

मला वाटते गरीबी किंवा परिस्थितीनुसार नोकरी करणे अपरिहार्य असल्यास नोकरी करण्यास श्री. धम्मकलाडू यांचा आक्षेप नसावा. त्यांचा प्रयत्न चंगळवादाच्या मागे लागलेल्या पिढीमुळे कुटुंबसंस्थेची वाताहत होत आहे या सामाजिक घटनेकडे लक्ष वेधण्याचा असावा.

यात चंगळवाद म्हणजे काय हा वादाचा मुद्दा आहे.

(श्री. थत्ते व श्री. धम्मकलाडू यांच्या खरडवह्या पाहून मला असे वाटते.)

धम्मकलाडू त्यांच्या चर्चाप्रस्तावात जर मूलभूत गरजा भागत असतील तर दोघांनी नोकरी करायची गरज काय असा प्रश्न विचारतात. आजकालच्या समाजातली बहुतेक माणसे मूलभूत गरजांच्या केव्हाच पलिकडे गेली आहेत असे वाटते. मूलभूत गरजांच्या पलीकडे सर्व गोष्टी चंगळीच्या असेही राहिलेले नाही. त्यामुळे अलबतच प्रत्येकाच्या/प्रत्येक कुटुंबाच्या गरजांच्या व्याख्या निरनिराळ्या असतात. त्यातूनच दोघांनी नोकरी करायची आवश्यकता निर्माण होते.

माझ्यापुरते बोलायचे झाले तर नवरा-बायकोपैकी दोघांनी नोकरी करायची का एकाने, दोघांना करायची इच्छा/गरज असेल तर दुसर्‍याने पूर्णवेळ करायची का अर्धवेळ हे आणि असे मुद्दे हे फक्त त्या दोघांनीच ठरवायचे आहेत. त्यावर घरातल्या बाकी कुणाचे (पक्षी दोन्हीकडचे सासू-सासरे आणि बाकीची ज्येष्ठ मंडळी) नियंत्रण असता कामा नये. माझ्या घरात असे समरप्रसंग घडलेले आहेत. माझा अनुभव असा आहे की ज्येष्ठ मंडळी कुरकुर (क्वचित आरडाओरडा) करतात पण नंतर समजून घेतात.

मुलांचे पालन-पोषण ही अत्यधिक महत्त्वाची जबाबदारी असली तरी ते (मटेरियली) चांगले होण्याच्या दृष्टीने कदाचित दोघांना नोकरी करायची आवश्यकता पडतही असेल. आणि आई नोकरी करत असल्यामुळे मुलांचे चांगले पालन-पोषण झाले नाही अशी फारशी उदाहरणे नसावीत. सर्वच पालकांना आपल्या मुलांचे सर्व दृष्टीने भले व्हावे अशी आंतरीक प्रेरणा असते, किंबहुना त्यासाठीच सगळा खटाटोप चालू असतो.

कुटुंबव्यवस्था (आणि एकंदरच समाजव्यवस्था) कायमच बदलती आहे. या बदलाचा वेग सध्या जास्त असेल. पण तो मान्य करण्यावाचून पर्याय नाही. प्रत्येक काळातल्या समाजमनाचा कुटुंबव्यवस्था हा आरसा असतो. माझे आई-वडील माझ्या जवळ राहतात (खरे सांगायचे तर मी त्यांच्याकडे राहतो - कारण आमचे राहते घर माझ्या वडिलांनी बांधलेले आहे) म्हणजे माझी मुले माझ्या राहतील अशी सध्याच्या परिस्थितीत अपेक्षा करणे सर्वथा चुक आहे.

बाकी चंद्रशेखर यांच्याशी सहमत.

>>> पदव्युत्तर शिक्षण घेतलेली मुलगी स्वत:चे निर्णय स्वतः अजूनही घेऊ शकत नाही आणि नोकरी करणार्‍या स्त्रीला तिचा नवरा घरात मोलकरणीसारखा वागवतो आणि ती ते सगळं सहन करते याचा खेद वाटला. <<<

सन्माननीय सदस्य अदिती यांच्या या विधानाला विरोध करण्यासारखे काही नाहीच, इतके ते रोखठोक आहे. फक्त "निर्णयक्षमता" या मुद्द्यावर थोडे लिहितो. एकतर ही मुलगी आमच्या "मराठा" समाजातील आणि त्यातही कोल्हापुर-सांगली-सातारा हे जिल्ह्ये जरी साखर कारखान्यांच्या नेत्रदीपक प्रगतीमुळे सुबत्तेने/आर्थिक उन्नतीने वाढले असले तरी "स्त्री" चे स्थान अजुनही इतके मोकळे नाही की पुण्या-मुंबईच्या तिच्या "काऊंटरपार्ट" प्रमाणे विद्युल्लता होवून ती आपल्या शिक्षणाच्या आधारे तेजस्वीपणे माहेर वा सासरकडील ज्येष्ठांना विरोध करेल. साधारणतः दहावी-बारावी पास/नापास झालेल्या मुलीचे जे स्थान तेच पदवीधर/पदव्युत्तर मुलीचे. १० पैकी ८ मराठयांच्या मुली (इकडील ग्रामीण भागातील) निव्वळ "लग्न" होईतोपर्यंत शिकायचे या मनोवृत्तीच्या असतात (किंबहुना त्यांच्या पालकांची स्थितीदेखील काही वेगळी नसते, शिवाय पैसाही बर्‍यापैकी असल्यामुळे "पोरगी शिकतो म्हणतीया तर शिकू दे, लग्नहोईस्तोवर" असे हरेक घरात संवाद् असतात.

नाऊ अबाऊट द गर्ल इन डिस्क्शन :: "लीना" माझ्या मित्राची नवपरिणीत पत्नी. ही जरी "स्टॅट्स" मधील् पीजी असली तरी तिचे ते काय 'ध्येय"च असेल असे नाही. वर लिहिल्यानुसार पदवीनंतर घरी बसण्यापेक्षा चला पीजीच्या टर्म्स भरू या. या भागातील कित्येक तरूणी जर पीजीच्या पहिल्या वर्षीच "एंगेज्ड्" झाल्या तर् त्यांच्या दृष्टीने आता त्या पदव्युत्तरची किंमत तितकीशी राहत नाही. एका मोठ्या साखर कारखान्याच्या आणि तालुका पातळीवर् वसलेले "लीना" चे माहेर आजा-आजी, काका-मामा, आई-वडिल, भावंडांनी सदैव गजबजलेले आहे (मी स्वतः पाहिले आहे), त्यामुळे या मुलांच्या अभ्यासात तसेच दंग्याधोप्यात तिचा लग्नापूर्वीचा काळ चुटकीसरशी उलटून जात असणार, पण आता सासरी ती अवस्था बिलकुल नाही. सासू-सासरे आणि हा नवरा "अ". बस्स! तीन डोकी, अन् तीदेखील सकाळी ९ ला बाहेर पडली की सायंकाळी ७.३० वाजता घरी परत.

निर्णयाची क्षमता असो वा नसो..... "तुफान रिकामा वेळ" हा खरा कळीचा मुद्दा झाला आहे या झमेल्यात.