कोणत्याही बदलाला मूळ ढाच्याचा विसर पडू नये म्हणुन या "शास्त्रा॑पुरत्या" अर्थात सिंबॉलिक गोष्टींच अधिष्ठान द्यावे लागे. वारकरी (प्रसंगी)मटन खाताना माळ काढुन ठेवतो हे त्याच (अ)शास्त्रापुरता केलेला बदल असतो. लग्नपत्रिका स्वीकारताना 'शास्त्रापुरती' टोपी घालावी लागते.नैवेद्याला 'शास्त्रापुरते' पुरण करावे लागते.
तर असा हा समयोचित बदल सामावुन घेताना शास्त्रापुरत्या गोष्टी केल्या की ते स्वीकारणे सोपे जाते
प्रकाश घाटपांडे

बदल हा मानवाच्या जीवनाचा स्थायी भाव आहे. काळा बरोबर जुन्या चालीरीती बदलत गेल्या नवीन परंपरा सुरु झाल्यात त्यात जुने चांगले होते म्हणून उसासे टाकण्याचे कांही कारण नाही. आजच्या शहरी धावपळीच्या सिमेंटच्या जंगलात, हरतालिका, वटपूर्णिमा मंगळागौर हरभर्याची डाळ,पन्ह या सारखे सण आपोआपच बाद झालेत.त्याच बरोबर एका जन्मताच नकोनको होत असताना सात जन्म करता कोण फेऱ्या मरत बसणार. आणि पुरुष तरी कोठे एक जन्म प्रामाणिक राहतो.सत्यनारायणाच्या घरोघरी चालणाऱ्या पूजा सुद्धा बंद होत आहे.कारण त्यातील फोलपणा जाणवायला लागला आहे.सत्यनारायणा पूजा गणपती नवरात्र हे सण राजकारणी, समाजसेवकांनी (कंटकानी ) कधीच पळविले आहे.आणि त्यांना गल्लोगली धंदेवाईक स्वरूप दिले आहे. दशहरा दिवाळी सुद्धा आता तय्यार बाजारी मिठाया आणून साजरी केली जाते कारण एकत्रित कुटुंबाचे झालेले विभाजन. आणि काळानुसार आपणही बदलले पाहिजे. जो थांबला तो संपला ही म्हणच आहे. दे दान सुटे गरीहान महान एके काळी ग्रहणाला, दानाला, आंघोळीला, किती महत्व होते आज सर्व संपले सामाजिक जाणीवा रुंदावल्यात. भविष्यात अजून चांगले बदल होतील याची खात्री आहे.
thanthanpal.blogspot.com

'आता बारा महिने शिमगा आणि बारा महिने दिवाळी' इति माझा एक सहकारी.

या धाग्यात अधिक आठवणींचे प्रतिसाद येवोत.

प्रमोद

वेळ नाही व मुख्य म्हणजे फारशी इच्छा नाही. आजीच्या काळात ठरवून असे सणवार-व्रतवैकल्य व्हायची ती जीवनशैली आजच्या शहरी करीयर करणार्‍या स्त्री पिढीची नाही. त्यामुळे ज्यांच्या जीवावर (स्त्रीवर्ग) हे सगळे चालायचे तेच मोठ्याप्रमाणावर गळल्याने हे होणे अपरिहार्य. आईची पिढी होती ती नोकरी करणार्‍या स्त्रीयांची होती त्यामुळे घरच्या प्रथा, कार्य सांभाळून थोडक्याप्रमाणात हे सगळे व्हायचे पण आजची करीयर वुमन पिढीकडून अपेक्षा करणे चुकीचे आहे. मैदानात होळी करणे व फारतर मोठ्या पुजेला बसणे सोडल्यास पुरुषवर्गाचा ह्या सगळ्यात कधीच फारसा सहभाग व उपयोग नव्हता त्यामुळे पुरुषांचा कधीच विशेष आधार ह्या सगळ्या गोष्टीत फारसा नव्हता. अर्थात आजही होममेकर स्त्रीया त्यांच्या आवडीनिवडीवर कमी जास्त प्रमाणात हे सर्व बर्‍यापैकी टिकवून आहेत, नाही असे नाही.

हे सगळे बरेचसे आता फक्त हौशी इव्हेंटमधे मोडते, मोठा नसला तरी घरगुती सुद्धा एक इव्हेंटच. अमुक दिवशी कॅलेंडर मार्क, इतकी लोक येतील, अमुक ते अमुक वेळात अमुक तमुक करायचे आहे, ही लिस्ट, एक्झीक्युट. ज्या गोष्टी एकेकाळी फार सणासुदीला, सिझनल व्हायच्या त्या बर्‍याचश्या आता कमर्शीयल गटात आल्याने पाहीजे तेव्हा उपलब्ध झाल्याने मूळ इव्हेंटची गरजही भासत नाही.

थोडक्यात आता आम्ही महानगरीय संस्कृतीचे आचरण मनःपूर्वक करतो. :-)

विकास यांनी म्हटल्याप्रमाणे किरकोळ सण, श्रावणातले उपास वगैरे (किमान पांडरपेशा शिक्षित वर्गात) खूप कमी झाले आहेत हे खरे. पण ज्या सणांचे कमर्शिअल एक्स्प्लॉयटेशन होऊ शकते ते मात्र वाढले आहेत. याची दोन उदाहरणे मला दिसतात.

१. माझ्या लहानपणी म्हणजे ७० च्या दशकात (८० च्या दशकाच्या सुरुवातीला) नवरात्रोत्सव हा सण ठाण्यात फारसा नव्हता. (मी हरीनिवास परिसरात-गुजराती वस्तीत वाढलो आहे). दोन-तीन गुजरातीबहुल चाळींमध्ये गरब्याचे (दांडीया नव्हे) एखाद्या रात्री होणारे कार्यक्रम सोडले आणि आर्य क्रीडा मंडळात बसणारी -ठाण्यातील बंगाली कुटुंबांचाच सहभाग असलेली - देवी सोडली तर नवरात्रोसव हा ज्यांच्या घरी घट बसत असतील त्यांच्यापुरता मर्यादित असे. आज त्याचे स्केल आणि स्वरूप पूर्ण बदलले आहे.

२. अक्षय तृतीया हा सण तर अगदीच नगण्य. आम्ही मूळचे चिपळूणचे असल्यामुळे परशुराम जयंती म्हणून तो आमच्या घरी साजरा होत असे. म्हणजे साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक असला तरी त्याचे स्वरूप पूर्ण घरगुती असे. आज अक्षय तृतीयेला येणार्‍या ज्वेलर्सच्या पान-पान भरून जाहिराती त्या काळी नव्हत्या.

दिवाळी जशी होती तशीच आहे असे वाटते. पण दिवाळीच्या पहाटे देवळात जाण्याची नसलेली प्रथा चालू झाली आहे असे वाटते. म्हणजे दिवाळी हा खरा सेक्यूलर-मौजमजेचा- असलेला सण अकारण धार्मिक होऊ लागला आहे.

आमच्या चाळीत साजर्‍या होणार्‍या होळीत नारळ वगैरे टाकले जात. पण हातात पूजेची ताटे घेऊन स्त्रिया होळीची पूजा करीत आहेत हे हल्ली आमच्या सोसायटीत दिसणारे चित्र त्यावेळी पाहिल्याचे आठवत नाही. (वस्ती अधिक सरमिसळ झाल्यामुळेही हे असू शकेल).

काही लोकांत मात्र सण साजरे करीत राहण्याचे (साजरे करणे न सोडता आल्याचे) कारण "पुढच्या पिढीला कळावे म्हणून" असे सांगण्याची फॅशन आली आहे.

येथे अजून एक मुद्दा मांडावासा वाटतो. रूढी पाळण्याच्या अनेक गोष्टी शहरी पुरुषांनी स्वतःच्या करिअरला आड येणार्‍या (किंवा करिअरमुळे न जमणार्‍या) म्हणून कधीच सोडल्या आहेत. याची उदाहरणे श्रावणात दाढी न करणे, शेंडी ठेवणे, बाहेर पडताना नेहमी टोपी घालणे, देशी वेशभूषा-धोतर सदरा अशी देता येतील. स्त्रियांच्या बाबतीत मात्र करिअर सांभाळूनसुद्धा रूढी पाळण्याच्या अपेक्षा अजूनही केल्या जात आहेत. वटपौर्णिमेच्या धाग्यातही लिहिल्याप्रमाणे प्रत्यक्ष मागणी नसली तरी तसे करणार्‍या दुसर्‍या महिलेचे कौतुक करणे वगैरे बाबीतून घरात नव्याने आलेल्या आणि नव्या घराला आपलेसे करण्याच्या प्रयत्नात असलेल्या महिलेवर दडपण येते.

नितिन थत्ते
(आय ओवरकम "१० % पेक्षा जास्त रोमन अक्षरे" प्रॉब्लेम बाय रायटिंग धिस वे)

ध्वनिप्रदूषण प्रचंड वाढले आहे. प्रत्येक खासगी समारंभ साजरा करताना यांना रात्री १ वाजेपर्यंत गाव जागे ठेवायचे असते. ट्रॅक्टरच्या मागील ट्रॉलीत १५-२० फूट उंच ध्वनिक्षेपक खोकी घेऊन रस्ता अडवून नाचत बसतात. मुंबईत छट पूजा सुरू झाल्या आहेत. माझा अंदाज असा की सबाल्टर्न लोकांकडे अचानक पैसा आल्यामुळे हे सारे घडते आहे.

रिकामटेकड्यांच्या पैशाचा माज ह्या शब्दप्रयोगाशी पूर्ण सहमत. तीच कथा मुंबई-पुण्यात नवरात्रोत्सवासंदर्भात आणि अक्षय तृतियेच्या संदर्भात दिसते. पण हे केवळ हिंदू धार्मिक सणांच्याच बाबतीत होत आहे असे नाही. व्हॅलेंटाईन डे विशेष करून आणि इतरही असले कुठले डेज् पण साजरे करताना पार्ट्यांचे प्रमाण आणि प्रकार हे पैसाच दाखवत असतात आणि बर्‍याचदा संपूर्ण समाजावर असे करण्याचे दडपण आणत असतात.

नितीनना दिवाळीला पहाटे उठून देवळात जायची प्रथा जरी नवीन वाटत असली तरी मी ती माझ्या लहानपणापासून कायम करत आलो आहे. मीच नाही तर ठाण्यातील आमचे अनेक शेजारीपाजारी, नातेवाईक पण. पहाटे अभ्यंगस्नान करून तळ्यावरून जांभळी नाक्याच्या गणपतीला जाताना जो काही गारवा असायचा त्यात मजा येयची. दर्शन घेऊन आलो की मग फराळ. दिवाळी हा सेक्यूलर सण वाटत नाही. कारण लक्ष्मीपूजन असते तसेच व्यापार्‍यांचे वर्ष देखील बलीप्रतिपदेला सुरू होते. पण एकंदरीत दिवाळीचा सण हा कोणी धार्मिक म्हणून साजरा करतात असे देखील वाटत नाही. बाजूच्या माणसाला पाय लागला तरी आपण चटकन हात मागेपुढे करत नमस्कार करतो. तेथे सेक्यूलर नक्की काय असू शकते? :-)

बाकी एक अतिशय मजेशीर गोष्ट मी किमान बॉस्टनमध्ये बघितली आहे. तमाम दाक्षिणात्य हे १ जानेवारीला देवळात जाऊन पूजा/अभिषेक करतात. हा नक्की कुठला मुहुर्त हे कधी समजले नाही.

अमेरिकेत नोव्हेंबरच्या शेवटच्या आठवड्यात येणारा थँक्सगिव्हींग डे हा म्हणलं तर सेक्यूलर आणि कौटूंबिक सण. ख्रिसमसपेक्षाही या सणाच्यावेळेस लोकं एकमेकांकडे जातात, देशभर रस्ते, रेल्वे आणि विमाने यांनी जास्तित जास्त प्रवास होतो वगैरे. नेटीव्ह अमेरिकन्सनी युरोपातून आलेल्या "पिलग्रिम्स" ना वाचवायला म्हणून खायला प्यायला दिले. त्यात टर्की चे जेवण होते म्हणून या दिवशी टर्की खातात. तर या एका दिवसासाठी ३०० मिलियन्स टर्कीज मारल्या जातात. अर्थात हा आकडा अधुनिक आहे. अमूकने केले म्हणून तमुकने पण टर्की करायची. असला प्रकार असतो. पण जी टर्की केवळ अर्धीवगैरे खाऊन वाया जाते त्याच्या ऐवजी चिकन करा आणि संपूर्ण खा. त्या मारलेल्या प्राण्याला पण थँक्स अशा प्रकारे देता येऊ शकतात. त्याला किमान न्याय द्या हे अजूनही सुचत नाही, सुचले तरी पचनी पडत नाही. कारण काय तर, सेक्यूलर असली तरी प्रथा...

--------------
मी या आणि इतर संकेतस्थळावर केवळ "विकास" याच नावाने वावरतो. त्याच्या मागेपुढे उभ्या (||) आडव्या (=), तिरप्या (\\ //) आदी कुठल्याच प्रकाराच्या रेषा नसतात. त्या अर्थाने माझी कुठेही शाखा नाही. :-)

आमच्या घरात फारसे सण समारंभ कधीच झाले नाहीत. हळदीकुंकू, वटपौर्णिमा, हरतालका वगैरे आमची आजी देखील करत होती का याबाबत साशंक आहे. (घरी विचारायला हवे.) येऊन जाऊन गणपती घरात येत असे. आजोबांच्या मृत्यूनंतर माझ्या वडिलांनी आणि काकांनी दरवर्षी प्रत्येकाकडे गणपती आणून जबाबदारी वाटून घेण्याचे ठरवले हाच बदल.

बाकी, भारतात जुने सण कमी झाले तरी नवे सण आणि त्यांचे प्रस्थ बरेच बोकाळले आहे. व्हॅलेंटाईन्स डे आणि इतर मॉलसंस्कृती फुलवणार्‍या डें प्रमाणे लवकरच थँक्स गिविंगही भारतात साजरा होईल असा अंदाज आहे. ;-)