शरदराव तुम्ही नेहमीच अशा निष्कर्षांवर कसे पोहोचता? पण निष्कर्ष रोचक आहेत हे बाकी खरे.

कन्या जन्माला आली की मात्यापित्यांना काळजी सुरू होई. एक शक्यता अशी की काही वेळी नवजात कन्येला वनात सोडून देण्यात येत असावे.

हे विधान सार्वत्रिक आहे असे वाटत नाही. या विधानाचा आणि महाभारत काळात लग्नाआधी बायांना पोरे झाली की त्यांना नदीत सोडून देत या विधानाचा संबंध दाट वाटतो. :-)

रामायणकाली मुली गोषा किंवा कडक नियंत्रणे यांपासून मुक्त होत्या व त्यांना समाजात मिसळू दिले जाई.राजपरिवारात मात्र थोडी बंधने असावित.

मागे तुम्ही महाभारत काळी बुरखा पद्धत होती असे लिहिले होते ना. :-) फारच तफावत दिसते इथे. :-)

थोरल्या भावाच्या पत्नीला मातेसमान मानले जात असे. पुरुषांनी स्त्रीयांचे सर्वप्रकारे संरक्षण करावे, असा आग्रह होता. स्त्रीयांचा अपहार हा गुन्हा मानला जाई. स्त्रीया अवध्य मानल्या जात. कन्या, पत्नी, माता व विधवा या चारही स्त्रीयांना सर्व सुखसोयी उपलब्ध होत्या व त्यांना काही अधिकारही होते. एकूण स्त्रीयांचा दर्जा बराच वरचा होता.

तरीच सुवर्णमृगाच्या कथेप्रसंगी सीता लक्ष्मणाची अवहेलना करते की राम मेला तर तुला माझी आशा असावी, वालीने सुग्रीवाच्या बायकोला आपल्याकडे ठेवणे, सुग्रीवाने तारेला आपल्याकडे ठेवणे वगैरे उदाहरणांवरून पतीनंतर स्त्रीने दिराशी घरोबा करण्याची पद्धत होती असेही म्हणता येईल. फार मोठ अपराध नसता शूर्पणखा या स्त्रीला नाक-कान कापण्याची शिक्षा मिळणे हे काही रामासारख्या पुरुषोत्तमाकडून अपेक्षित नाही. नाक-कान लक्ष्मणाने कापले तरी रामाच्या उपस्थितीत.

वेश्यावर्गाचा राजकीय परिस्थितीसाठी उपयोग हा प्रकार भारतीय संस्कृतीत रामायणातच प्रथम दिसतो. ऋष्यशृंग ऋषीची राजधानीत आवश्यकता आहे म्हटल्यावर रोमपाद राजाने वेश्या पाठवून त्याला आणवले. ( ही सुरस कथा माहीत नसल्यास, विनंतीवरून देण्यात येईल)

अवश्य द्यावी. वाचण्यास आतुर आहे.

रामायणकाली, दासी वर्गाच्या सुंदर स्त्रीया उपहार म्हणून देण्याची प्रथा होती.रामाला कररुपाने सुंदर दासी मिळाल्या व श्राद्धवेळी इतर वस्तूंबरोबर त्यांना दान म्हणून दिलेही गेले.

तरीच रामाला एकपत्नीव्रत पाळणे शक्य झाले असावे. ;-)

जगातील बहुतेक संस्कृतींमध्ये स्त्रियांचे शोषण झालेले दिसते. रामायणात वेगळे असते तर आश्चर्य होते.

ऋष्यशृंग ऋषिंच्या कथेची वाट पहात आहे. :)

रोचक संकलन आहे.

एखादे मत पटवून द्यावयाचे असल्यास त्याला समर्थन देणाऱ्या बाबीच सारख्या सारख्या नजरेसमोर येण्याची शक्यता असते. वाल्मिकी रामारायणातील स्रीजीवन या शीर्षकावरून हा लेख तत्कालिन स्रीजीवनाचे तटस्थपणे वर्णन करणारा हवा होता. हे स्रीजीवन योग्य होते की अयोग्य, स्रीचे स्थान वरचे होते की दुय्यम असले निष्कर्ष काढण्याच्या नादात काही बाबी डोळ्याआड होऊ शकतात. वाल्मिकी रामायणाच्या इतर अभ्यासू वाचकांनी यात विषयानुरुप वर्णनपर भर घालायला हवी.

स्त्री ही संपत्तीच्या अनेक वस्तूंपैकी एक मानली जात असे.
एकूण स्त्रीयांचा दर्जा बराच वरचा होता.

तटस्थ वर्णनाची पातळी सुटली की असले विरोधाभास होतात.

राजा रवीवर्मा या प्रसिद्ध चित्रकाराने पौराणिक प्रसंगांची चित्रे काढताना ती चित्रे त्याच्या कालातील प्रेक्षकाना रुचावी म्हणून त्याच्या चित्रातील स्त्रियांना महाराष्ट्रीय नऊवारी लुगडे नेसवले होते ही माहिती पुष्कळांना असेलच. यावरून जर पौराणिक स्त्रिया (प्रत्यक्षात त्या स्त्रिया पुराणकाळी कधी जन्माला आल्या असल्या तर) नऊवारी लुगडे नेसत होत्या असे अनुमान काढले तर ते जसे चुकीचे ठरेल तसेच येथे झाले आहे.
शरदरावांनी वाल्मिकी रामायणातील स्त्रीजीवन असे शीर्षक आपल्या लेखाला देऊन आपली तर सुटका करून घेतली आहे. परंतु वाल्मिकी या कवीने रामायणाच्या आख्यायिकेवर हे काव्य बर्‍याच नंतरच्या कालात रचले आहे असे जर गृहित धरले तर त्याच्या कालातील स्त्री जीवन व रामायण कालातील स्त्री जीवन यांच्यातील फरकामुळे एक विरोधाभास निर्माण झाला आहे. त्यामुळे
स्त्री ही संपत्तीच्या अनेक वस्तूंपैकी एक मानली जात असे.
एकूण स्त्रीयांचा दर्जा बराच वरचा होता.
यासारखी असणारी वाक्ये लेखात आली आहेत. त्यात शरदरावांचा दोष नाही असे मला वाटते.

चन्द्रशेखर

(१)प्रियाली
रामायणावरील एका विधानाशी महाभारतावरील दुसर्‍या विधानाशी तुलना कशी करता येईल ? वाल्मीकीच्या रामायणात गोषा आढळत नाही व व्यासांच्या महाभारतात तो आढळतो या दोन विधानात विरोध कुठे येतो ?
"तरीच रामाला एकपत्नीपद पाळणे शक्य झाले असावे..."कोट्यावधी लोकांची जाच्यावर श्रद्धा आहे अशा व्यक्तीबद्दल असे विधान करणे मला खेदजनक वाटते.आपण टिंगळटवाळी करतांना इतरांच्या भावनेचा विचार करणे हा सुसंस्कृतपणाचा भाग आहे; विशेषत: तसा काही पुरावा नसतांना.
"फार मोठ अपराध नसतांना..." येथे मी संस्कृत श्लोक देत नाही, मराठी भाषांतर देत आहे.
"विरूप, दुराचरिणी, ओबडधोबड, पोट खबदाडीला गेलेली आणि वृद्ध अशी जी ही भार्या तिच्यावरील प्रेमामुळे तू माझा अव्हेर करीत आहेस, तेव्हा मी आज या तुझ्या नुष्यजातीच्या स्त्रीला तुझ्या समक्ष्भक्षन करून टाकीन आणि याप्रमाणे माझी सवत नाहिशी झालेली मी तुझ्याबरोबर सुखाने संचार करीन ". याप्रमाणे रामाला बोलून रोहिणीकडे धावणारी मोठी जळजळीत उल्काच की काय, अशा रीतीने अलातचक्रासारख्या नेत्रांनी युक्त असलेली ती शूर्पणखा अत्यंत कृद्ध होऊन सीतेच्या अंगावर धावली..." रामाने काय करावयास पाहिजे होते ? सहजशक्य असून त्याने "ठार न मारता फक्त विरूप कर "असे लक्ष्मणाला सांगितले. अशा प्रसंगीही तो स्त्री अवध्य समजतो.

(२) बाबासाहेब जगताप
आपण म्हणता त्याप्रमाणे केवळ माहीती देणारा लेख लिहता येतो. पण तो निरस होण्याची शक्यता वाढते. तुलना व थोड्याश्या टिपण्या वाचनियतेकरिता देत असतो. हा भाग कोण्या विद्वानाचा गाढ अभ्यासानंतरचा नित्कर्ष समजण्याचे कारण नाही. पटले, पटले, नाही तर सोडून द्या वा वेळ असेल तर आपले विचार मांडा. सर्व लेखातली २-४ वाक्ये सोडून देऊन किमान थोडीफार माहीती देता आली तरी माझ्यासारख्याला ते पुरेसे वाटते.
दास-दासी हा रामायणातला अविभाज्य भाग आहे. दासी आहेत, तरीही स्त्रीचा दर्जा बराच वरचा असावयास हरकत नाही. हे माझे मत. आता वेश्यावर्ग आदी काळापासून आहे व अनंत कालापर्यंत रहाणारच म्हणून सर्व जगात स्त्रीचा दर्जा कायमचा खालचा असे आपण म्हणणार का ? (८) मध्ये दासी वर्गाबद्दल माहीती आहे हे लक्षात ठेवले पाहिजे.
वाल्मीकि रामायणाच्या इतर अभ्यासू वाचकांनी विषयानुरुप वर्णनपर भर घालावयास हवी.... १०० % मान्य. वैयक्तिक मला टिपण्यासहित जास्त आवडेल.

(३) चंद्रशेखर
विरोधाभास. साहेब, हे असे काही तरी फाटे फुटतात हे लक्षात घेऊन "रामायणातील" हे स्वच्छ लिहले आहे व (रामायणकालीन नव्हे) हे कळावे म्हणून "वाल्मीकि रामायण", इतर नव्हेत हेही लिहले. तुलसीदासांच्या रामायणात स्त्रीजीवन निराळे असणारच !
शरद

बिल माहर या विनोदकाराचे एक वाक्य मला खूप आवडते "यू कॅन हॅव माय टॉलरन्स, यू कान्ट हॅव माय रिस्पेक्ट". म्हणजे करोडो लोकांच्या श्रद्धेचा मी आदर करीत नाही, त्यांचा अज्ञपणा मी सहन करतो.

आता वेश्यावर्ग आदी काळापासून आहे व अनंत कालापर्यंत रहाणारच म्हणून सर्व जगात स्त्रीचा दर्जा कायमचा खालचा असे आपण म्हणणार का ?

जर "स्त्री ही संपत्तीच्या अनेक वस्तूंपैकी एक मानली जात असेल" तर होय.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
रामायण या महाकाव्याचा नायक राम याचे व्यक्तिचित्र वाल्मीकीनी मर्यादापुरुषोत्तम असे रेखाटले आहे. तो एकपत्नी,एकवचनी होता असे म्हटले आहे. संपूर्ण महाकाव्यात या गुणांचा परिपोष आहे. अयोद्धाकांडांतः
"न रामः परदारान्सः चक्षुर्भ्यामपि पश्यति| (तो राम परस्त्रियांकडे डोळेवर करून सुद्धा पाहात नाही." असे वाक्य आहे. असा नायक रेखाटण्यात त्यांचा काही हेतू असेल नसेल.पण तसे व्यक्तिचित्र आहे एव्हढे खरे.
रामचरित्रातील दोष (शंबूकवध,वालीवध, सीतात्याग) चिकित्सकांनी दाखवलेच आहेत. तसेच राम दैववादी तर लक्ष्मण प्रयत्नवादी दाखवला आहे. मात्र रामाच्या एकपत्नीव्रताविषयी कोणीही संशय व्यक्त केलेला नाही. कारण अशा संशयाला पोषक असा एकही उल्लेख रामायणात नसावा. त्यामुळे तसा आरोप करणे उचित ठरणार नाही असे मला वाटते.

एकपत्नीवरून एक मनात असणारा जूना प्रश्न आठवला:
रामायणकाली 'लग्नविधि' होता का? असल्यास तो कसा होता आणि त्यापैकी किती विधी आताच्या लग्नात दिसतात?

बाकी, लेखातील संकलन-निष्कर्ष / अंदाज रोचक आहेत

ऋषिकेश
------------------
भ्रष्टाचार संपविण्याचा सर्वोत्तम आणि सर्वात सोपा(?) उपाय म्हणजे त्यात स्वतः सहभागी न होणे