गेल्या १०/३ रोजी असेंब्लीत श्री अणे यांनी झाशींच्या महाराणी लक्ष्मीबाई यांच्या वंशजासंबंधी पुढील प्रमाणे प्रश्न विचारला होता.

हे वाचून मला वाटले की मार्च २०१०मध्ये की काय? :-)

१९५१ साली स्टेट असेंब्लीत प्रश्न विचारणारे श्री. अणे हे लोकनायक बापुजी अणे (दै. लोकमतचे निर्माते) (गांधी - अणे प्रकटन)असू शकतील. त्यावेळी प्रिव्ही पर्स अस्तित्त्वात होती.

अर्रर्र! तसे असल्यास माझे अज्ञान.

संस्थानाच्या विलीनीकरणाच्या विरोधात झाशीच्या राणी लक्ष्मीबाईंनी मोठे वैयक्तिक शौर्य दाखवले. एक अतिशय कर्तबगार व्यक्ती म्हणून त्या मला पूजनीय आहेत.

भारताच्या स्वातंत्र्याबाबत त्यांचे (वैयक्तिक) युद्ध असल्याचा काहीच पुरावा मिळत नाही. इत्केच काय कुंपिणी सरकार-सलहौजी यांनी दत्तकविधान मान्य केले असते, तर पारतंत्र्याबद्दल राणींचा काही ज्वाज्वल्य विरोध असल्याचे वाटत नाही. वरील उद्धरणामुळे माझी हीच धारणा बळावत आहे. त्यांच्या काळातल्या सामाजिक कल्पनांच्या चौकटीत राणी राहिल्या ही त्यांची चूक नाही. त्यांची वैयक्तिक कर्तबगारी कमी होत नाही.

वैयक्तिक कर्तबगारीसाठी पूजनीय ठरलेल्या राणीच्या वंशजांना स्वतंत्र भारताचे काही देणे लागून आहे, असे मला वाटत नाही. वंशजांची काही वैयक्तिक कर्तबगारी असती, तर त्यांनाही आपण मनुष्य म्हणून पूजनीय मानले असते.

१९५१ मध्ये प्रिव्ही पर्स कायदेशीर होत्या, वगैरे, मुद्दे कायदेशीर आहेत. लेखक त्याहून वेगळा नैतिक मुद्दा आहे असे पुढील एका प्रतिक्रियेत मत सांगतात :

आजचे राजकारणी कितीतरी अब्ज रुपयांचा घोटाळा करुन राजरोस पणे वावरतात तेंव्हा हक्काचे व्यक्तीगत ६ लाख रुपये झाशीच्या राणीच्या वारसाला परत दिले जात नाही यासारखी निर्लज्जपणाची व लाजिरवाणी गोष्ट नाही असे माझे व्यक्तिगत मत आहे.

निर्लज्जपणा/लाजिरवाणे हे नैतिक दोषदर्शन सांगणारे शब्द होत. मुळात "प्रिव्ही पर्स" हा प्रकारच नैतिक होता की नाही हे आपल्याला ठरवले पाहिजे.

माझ्या मते प्रिव्ही पर्स प्रकार हा नैतिक नव्हता. तरी सरदार पटेलांनी प्रिव्ही पर्सचे आमिष (साम+दाम) वापरून बहुतेक सांस्थानिकांशी युद्ध (दंड+भेद) टाळले. हे योग्यच केले. लोकशाहीमध्ये, उत्तम राजकारणामध्ये, काही मोठा फायदा मिळवण्यासाठी काही लहान अनैतिक कलमे असलेल्या तडजोडी करणे क्रमप्राप्तच आहे.

सरदार पटेलांनी स्वातंत्र्यपूर्व वाटाघाटीमध्ये सांस्थानिकांना सांगितलेही होते - "आता देतो तेवढे गोड मानून खालसा व्हा - नपेक्षा स्वातंत्र्यानंतर तेवढेसुद्धा मिळणार नाही." (दुवा). हे जर सरदार पटेलांचे खरेखुरे मत असेल, तर असे दिसते की राज्यवारसा किंवा त्याच्या बदल्यातली प्रिव्ही पर्स म्हणजे पटेलांच्या दृष्टीने कुठला नैतिक हक्क नव्हता. स्वातंत्र्यानंतर प्रत्येक संस्थानात पोलीस-ऍक्शना करण्याचा अधिक खर्च वाचवण्यासाठी केवळ कमी खर्चाची एक तडजोड होती.

त्याच प्रकारे, माझ्याही मते प्रिव्ही पर्स हा कायदा असला तरी नैतिक हक्क नव्हता. तो कायदा १९५०-१९७१ पर्यंत होता, ही केवळ राजकीय तडजोड.

हल्लीच्या राजकारण्यांच्या भ्रष्टाचाराचा मुद्दा असंबद्ध आहे. तो लाजिरवाणा आहे, हे खरेच. पण वाक्याचा तो पूर्वार्ध घेऊन, पुढचा वाक्यार्ध काय वाटेल तो घालून घेण्यातून कुठलाच युक्तिवाद साधत नाही. नाहीतर माझे काही नातेवाईक म्हणू लागतील :
"मंत्री अब्जावधीची अफरातफर करत असताना + आम्हाला कूळकायद्याखाली गेलेल्या जमिनीचे लाख-दीड लाखाचे भाडेही सरकार देत नाही, ही लाजिरवाणी गोष्ट आहे."
"मंत्री अब्जावधीची अफरातफर करत असताना + आम्हाला स्वातंत्र्यसैनिकांच्या पंतवंडांना आयकरात काही हजारांची सूटही सरकार देत नाही, ही लाजिरवाणी गोष्ट आहे."
इ. इ.

हा प्रश्न प्रिव्ही पर्स (तनखा) नसून, जप्त केलेल्या वैयक्तिक मालमत्तेचा आहे असे दिसते.

खरे आहे. १०/३ याचा चुकीचा संदर्भ घेतल्याने मी पूर्ण लेख वेगळ्याच नजरेने वाचला त्यामुळे माझा गोंधळ झाला.

बाकी, धनंजय यांच्या प्रतिसादाशी सहमत आहे.

प्रतिसादात संयम हवा, हे खरेच.

मूळ लेख भावनिक होता असे मला वाटते - चर्चाप्रस्तावकांनी एका प्रतिसादात तसे स्पष्ट केलेले आहे.

ते म्हणतात :

आजच्या भौतीक जगात "बाप दाखव नाही तर श्राद्ध कर" अशी वृत्ती असणार्‍या समाजात भावनिक संबधाना स्थान नाही. तसे नसते तर शिवाजी महाराजांचा जिथे वावर झाला त्या किल्ल्यांची आजच्या सारखी दुर्दशा नसती.

त्यांचे म्हणणे या प्रस्तावाच्या चर्चेच्या अनुषंगाने आलेले आहे. या चर्चेत प्रतिवाद सांगितलेल्यांच्या भावनिक दारिद्र्यामुळे आपला ऐतिहासिक वारसा नष्ट होत आहे, हे मत त्यांच्या चर्चेतलेच आहे, अवांतर नाही.

मूळ चर्चाप्रस्तावकांची भावना प्रामाणिक आहे, अशी माझी खात्री आहे. त्याचा प्रतिवाद चर्चेतच व्हावा, हे योग्य. तो कसा करावा? नाहीतर "भारतातच भारताचे नुकसान करणारे तर्कट* लोक फार आहेत" असे काही लोकांचे गैर पण प्रामाणिक मत बळावत जाईल. (तर्कट* = "बाप दाखव नाहीतर श्राद्ध कर" म्हणणारे.)

मुद्देसूद तर्क सांगितला तर "बाप दाखव नाहीतर श्राद्ध कर"चाच प्रकार होईल. तो चर्चाप्रस्तावकाला अमान्य आहे. भावना निस्तरून "बुद्धिवादी" उत्तर दिले तर काय होते? भावुक संवादकाला तो कोरडा आणि कोडगा "बुद्धिभेद" वाटतो. असे आपल्याला समाजातल्या वावरात दिसते. म्हणूनच भावनेचे समर्पक उत्तर भावनिक असले पाहिजे.

भावनेचे प्रदर्शन करताना नेमके किती कठोर बोलावे? शब्द सांभाळून घेताना प्रामाणिकपणाच निघून जाता कामा नये. मात्र शब्द फारच कठोर झाले तरी संवाद संपून नुसता शिवीगाळ होतो. हा तोल मला वरील प्रतिसादात नेमका साधलेला नाही, असे दिसते.

माझ्या कठोर शब्दांचे असे विश्लेषण सांगता येईल : "किल्ल्यांची दुर्दशा करणारे", वगैरे, म्हणून चर्चाप्रस्तावकानी चारित्र्यहनन="छीथू" केलेली आहे. नाहक चारित्र्यहनन करत आहोत हेसुद्धा ठाऊक नसल्यामुळे आत्मकेंद्रितपणा दिसतो. आत्मकेंद्रित स्थितीमध्ये स्वतःला उच्चस्थान, आणि अन्याला नीचस्थान देणे - "गर्विष्ठ".

समजा -

"तुम्हाला भारताबद्दल, त्याच्या इतिहासाबद्दल, आत्मीयता नाही" अशी छीथू करत फिरणार्‍यांना आपला आत्मकेंद्रित गर्विष्ठपणा कळत नाही, हेसुद्धा दुर्दैवच म्हणायचे.

ऐवजी असे लिहिले असते :

"भारतीयांना त्यांच्या इतिहासाबद्दल आत्मीयता नाही" असे म्हणणे म्हणजे आपल्यावेगळ्या भारतीयांचे चारित्र्यहनन होय. आपल्या देशबंधूंची वास्तविक भूमिका समजावून घेतली पाहिजे. आपल्याच भूमिकेमधून त्यांच्यावर वाईट हेतूचा आरोप करू नये. असे केले तर आपले देशबंधू नीच असल्याची भावना येऊ लागेल. ही चुकीची भावना उत्पन्न होणे दुर्दैवी आहे.

एक पर्याय संवाद तोडणारा कठोर, तर दुसरा दुर्लक्ष करण्याइतका गुळमुळीत. तोल साधणे सोपे नव्हे.