कधी जन्मली पृथ्वी ? जमल्या
निळ्या वायूच्या लगडी सलग
कधी ?
कधी अन् जडतेला त्या
मनामनाचे आले पोत ?
- बा. सी. मर्ढेकर

मर्ढेकरांचा हा प्रश्न या लेखमालेचा आधारस्तंभ आहे. "काही नाही" या अवस्थेपासून आपल्याला दिसणार्‍या या जगड्व्याळ विश्वाचा पसारा कसा निर्माण झाला? वायूच्या लगडी जमून त्यांची हवा, पाणी, जमीन तयार झाली याची एक वेळ कल्पना करता येते - साध्या भौतिक आणि रसायन शास्त्राच्या नियमांनी ते समजता येतं. पण निर्जीव, अचेतन पदार्थांपासून हाडामांसाचे जीव आणि धडधडणारी हृदयं कशी काय झाली? मर्ढेकरांनी ही कविता लिहून साठेकच वर्षं झाली असतील पण शतकांनुशतकांपासून मानवाला या प्रश्नाने झपाटलेलं आहे.

अधिक खोलात जाऊन पाहिलं तर हा प्रश्न केवळ जीवसृष्टीपुरता मर्यादित नाही. हा जास्त व्यापक आणि सर्वसाधारण प्रश्न आहे. तो म्हणजे, "एखादी व्यवस्था (सिस्टिम) साध्या सोप्या स्थितीपासून अधिक क्लिष्ट स्थितीपर्यंत कशी काय जाऊ शकते?" आपण रोजच्या जीवनातच असे कितीतरी बदल बघतो. गेल्या काही शतकांतच माणसाचं जीवन आमूलाग्र बदललेलं आहे. आपली समाजव्यवस्था, नाती, जीवनपद्धती, पर्यावरण, दळणवळण यात प्रचंड फरक झालेला आहे. संगणक, आंतर्जाल, व सेलफोन यामुळे तर गेल्या तीसच वर्षांत आयुष्य बदललेलं आहे. मामूली गरजा आंतर्गत भागवणारी खेडी जात जाऊन अधिक गरजा जास्त समर्थपणे भागवणारी शहरी, औद्योगिक समाजव्यवस्था स्थिरावते आहे. संपूर्ण विश्वच एक गाव होत चाललेलं आहे. सोप्या सरल आणि मर्यादित कुवतीच्या व्यवस्था (बलुतेदार) जाऊन अधिक सक्षम पण अधिक क्लिष्ट व्यवस्था (औद्योगिकीकरण) त्यांची जागा घेत आहेत. या सर्व बदलांची संगती लावता येण्यासाठी बदल का होतात आणि विशेषतः सरलतेपासून क्लिष्टतेकडे जाणारे बदल कसे होतात हे समजावून घेणं महत्त्वाचं आहे. या बदलांमागच्या कारणांची चर्चा करणं आणि वाचकांमध्ये ती घडवणं हा या लेखमालेचा उद्देश आहे.

प्रथम सरलता आणि क्लिष्टता या शब्दांविषयी. हे शब्द मी काहीश्या तांत्रिक अर्थाने वापरतो आहे, त्यामुळे रोजच्या वापरातल्या त्याच शब्दांपासून ते कसे वेगळे आहेत हे स्पष्ट करणं आवश्यक आहे. वरवर पाहता सरल शब्दाला सोपेपणा, सुगमता, साधेपणा हे अर्थ लागू होतात. आणि क्लिष्ट या शब्दाचा किचकट, गुंतागुंतीचं, कठीण हे अर्थ आपण लावतो. यात सोपं म्हणजे चांगलं आणि क्लिष्ट म्हणजे वाईट असा गुणारोप होणं सहाजिक आहे. पण मला जी सरलता अभिप्रेत आहे ती कुठच्याही व्यवस्थेची - त्यामुळे सोपेपणा हा उघडपणे चांगला गुण नाही. उदाहरण द्यायचं झालं तर मित्राशी बोलण्याचे दोन भिन्न मार्ग बघू. एक म्हणजे त्याच्या घरी जायचं आणि सरळ हाक मारायची. दुसरी म्हणजे त्याला सेलफोनवर कॉल करायचा. आधुनिक युगात आपल्याला दुसरी पद्धत "सोपी" वाटेल, पण संवादासाठी आवश्यक व्यवस्थेचा विचार केला तर पहिली पद्धत अधिक सरल आहे. यात फोनची आवश्यकता नाही, सिग्नल असण्याची आवश्यकता नाही, की हे सगळं बनवणारी तंत्रप्रधान संस्कृती असण्याची गरज नाही. हजारो वर्षांपासून पहिली पद्धत चालू आहे, याउलट दुसरी पद्धत आताआताच शक्य आहे. सरल पद्धती, व्यवस्थांमध्ये पातळ्या, आवरणं, पुटं कमी असतात, याउलट क्लिष्ट व्यवस्थांमध्ये अनेक पायर्‍या ओलांडाव्या लागतात. सरल व्यवस्था या बनवायला सोप्या असतात पण त्यांचा आवाका कमी असतो, व बंधनं अधिक असतात. पहिल्या पद्धतीत मित्र जवळच रहाणं आणि कायम गावात असणं गृहित आहे. याउलट दुसर्‍या पद्धतीत ते बंधन नाही.

सरल व क्लिष्ट शब्दांच्या बोकांडी बसलेल्या गुणारोपाच्या ओझ्यापासून वाचण्यासाठी "अरचित" आणि "सुरचित" हे शब्द वापरता येतील. काही ठिकाणी ते अधिक रास्त आहेत तिथे मी ते वापरीन. पण त्याही शब्दांना स्वतःची ओझी आहेत. त्या दोन्हींमध्ये एक रचनाकार अद्ध्याहृत आहे. तो रचना या शब्दानेच येतो. आणि आपल्याला जर या प्रवासाची कारणं शोधायची असतील तर मुळातच "कोणीतरी ढकललं" असं गृहित धरून चालणार नाही. शिवाय "अ" आणि "सु" मुळे दोन काळे-पांढरे गट डोळ्यासमोर येतात, आणि त्यांमध्ये दरी निर्माण होते. सरलता व क्लिष्टता हे कमी जास्त होणारे, एकमेकांत मिसळणारे गुण आहेत...

एवढा शब्दच्छल करण्याचं मुख्य कारण म्हणजे मी शब्द कुठच्या अर्थाने वापरतो आहे याबद्दलची शंका कमी व्हावी. अर्थ स्पष्ट असले की संवाद जास्त चांगला होतो. त्याचबरोबर मला काय म्हणयच नाही हेही उघड व्हावं. हे लेख "सरल चांगलं की क्लिष्ट चांगलं" या प्रश्नाची चर्चा करण्यासाठी नाहीत. न्यूटनने गुरुत्वाकर्षणाचा नियम मांडल्यावर "ते सफरचन्द वर असावं की खाली?" अशी चर्चा झाली तर ती चर्चा जशी अनाठायी होईल तशीच. मी अर्थातच न्यूटन नाही, पण हे लेख त्या प्रवासाचा मागोवा घेण्यासाठी व त्यातून बोध घेता येतो का हे पाहाण्यासाठी आहेत. या प्रक्रियेच्या अनुषंगाने काही गुणावगुण चर्चा होणारच. पण तो मुख्य उद्देश नाही. या लेखावर "बलुतेदार पद्धती जाऊन औद्योगिकीकरण झालं हा समाजाचा र्‍हास आहे" किंवा "गाव गेलं आणि सेलफोन आले त्यामुळे माणसा माणसातले दुवे तुटले असं वाटतं" अशा प्रतिक्रिया आल्या तर माझी निराशा होईल.

रचनेच्या वाढीच्या या प्रवासात पहिल्याप्रथम अडसर येतो तो भौतिकीचा. उर्जाशास्त्राच्या नियमाप्रमाणे "कुठच्याही सीलबंद व्यवस्थेतली रचना किंवा क्लिष्टता कमी होत जाते. (एंट्रॉपी वाढत जाते)" असं असताना आपल्याला कुठच्याही व्यवस्थेत रचनेची वाढ कशी दिसेल? चाणाक्ष वाचकांच्या लक्षात आलंच असेल की खरी गोम दडली आहे ते "सीलबंद" या शब्दात. ज्या व्यवस्थांमध्ये "बाहेरून" उर्जा मिळवण्याची सोय असते त्यांत रचना वाढू शकते. उदाहरणार्थ - फ्रिज. उर्जाशास्त्राच्या नियमांनुसारच फ्रिज बनवलेला असतो. बर्फ हे पाण्याचं अधिक रचनेचं किंवा कमी एंट्रॉपीचं रूप आहे. खोलीत पाणी ठेवलं तर त्याचा बर्फ होत नाही. पण फ्रिजमध्ये ते होतं. याचं कारण म्हणजे ती रचना वाढवण्यासाठी उर्जा खर्च होते. फ्रिज, पाणी व खोली या तिन्हींमध्ये मिळून संपूर्ण रचना कमी होते. कारण फ्रिज पाण्यातून जितकी उष्णता काढून घेतो त्यापेक्षा अधिक उष्णता बाहेर टाकतो. उर्जा वापरता येण्याची क्षमता ही रचनेच्या वाढीसाठी नितांत गरजेची गोष्ट आहे. दुसरी गोष्ट म्हणजे, एकमेकांशी जोडल्या गेलेल्या व्यवस्थांत एकीची रचना कमी तर दुसरीची वाढणं असा प्रकार होतो.

पुढच्या काही लेखांमध्ये मर्ढेकरांच्या मूळ गाभ्याच्या प्रश्नाला हात घालणार आहोत - अचेतनातून सचेतनाची निर्मिती कशी झाली? कारण त्याइतका नाट्यमय आणि चमत्कारिक प्रवास दुसरा कुठलाही नाही. त्यातून जो बोध होइल तो जमल्यास इतर झंझावाती (संगणक, आंतर्जाल, सेलफोन) व मंदगती (शेतीव्यवस्था, भाषा, राज्यपद्धती ) बदलांना लावून पाहू. शेवटी निष्पन्न काय होईल याची खात्री नाही. मर्ढेकरांच्या त्याच कवितेच्या पुढच्या काही शब्दात सांगायचं झालं तर,

खंत कशाला जिरेल का रग
आकाशाची? जगेन पोळत;
फक्त तुझी जर दगडी भिवयी
चळेल थोडी डोळ्यादेखत!