लेख विचारप्रवर्तक आहे.

महाभारतातला प्रसंग चांगला दिला आहे. त्याच्या आजूबाजूचे विचार चिंतनीय आहेत.

महाभारत काळात जे शेतकरी होते - ते दैववादी असतील का? उत्तरकाळात जे राजेराजवाडे होते, सैनिक होते, ते कर्म करणारे असतील का?

मला वाटते की "काही परिस्थितीतले लोक दैववादी असतात, तर काही परिस्थितींमधले लोक कार्यवादी असतात" हे म्हणणे पटण्यासारखे आहे. कुठल्याही काळातल्या राजांच्या, सरदारांच्या वीरकथा वाचल्या तर बहुधा "आपल्या हिकमतीवर नशीब बदल" वगैरे उल्लेख सापडायची शक्यता खूप आहे. (जिजाबाईंनी आपल्या मुलाला काय उपदेश केला? - असाच काही केला, असे पोवाड्या-बखरींत दिसेल असा माझा कयास आहे. पण माझे वाचन तोकडे आहे, त्यामुळे उद्धरणे देऊ शकत नाही.)

आजकालसुद्धा एखादा उमेदवार निवडणुकीत यश मिळावे म्हणून कुण्या बुवाचे पाय धरेल, हे खरे. पण आपली जाहिरात करणे, विरोधकाची सभा गुंडांकरवी उद्ध्वस्त करणे, वगैरे डावपेच टाकण्यात हयगय करणार नाही, असे वाटते. हा तो भीष्माने सांगितलेलाच तोल झाला - "दैव अगदीच पंगू आहे असे समजू नकोस पण प्राधान्य हे कर्मालाच दिले पाहिजे."

त्यामुळे लढाऊ राज्यकर्त्यांच्या संवादांतून प्रमाणे घेऊन त्या काळातल्या इतरेजनांत दैववाद किती प्रचलित होता, हे सांगणे बहुधा कठिण जाईल.

तरी महाभारतात आणि रामायणात काही बाबतीत राज्यकर्त्यांमध्येही दैववादाबद्दल फरक होता, असे दिसते. दशरथाला मुले होत नव्हती, आणि पंडुला मुले होत नव्हती. पण दोघांनी खूपच वेगळे उपाय केलेत.

- 'Alea jacta est' (मराठीत: 'फासा टाकलेला आहे.') हा कर्मवादाचा प्रकार म्हणायचा की दैववादाचा? (डिस्क्लेमर: यातील ऐतिहासिक प्रसंगाच्या तपशिलांबद्दल मला फारशी माहिती नाही. मात्र वाक्प्रचाराचा भावार्थ व्यवस्थित माहीत आहे. ऐतिहासिक तपशिलांकरिता गरजूंनी दिलेला दुवा तपासावा किंवा स्वतः अधिक संशोधन करावे.)
- महाभारतातले द्यूत हा कर्मवादाचा प्रकार म्हणायचा की दैववादाचा?
- लॉटरीचे तिकीट काढणे हे कर्मवादात मोडावे की दैववादात?
- 'Russian Roulette' हा प्रकार कर्मवादात मोडावा की दैववादात?

माझ्या विचारपद्धतीप्रमाणे, पहिल्या दोन प्रश्नांचे उत्तर निश्चितपणे 'कर्मवाद' असे असावे असे मला तरी वाटते, आणि का वाटते याचे स्पष्टीकरण देऊ शकेन. तिसर्‍या प्रश्नाच्या बाबतीत सकृद्दर्शनी 'दैववाद' असे चटकन म्हणण्याचा मोह अनावर होतो, परंतु 'कर्मवाद' म्हटल्यास त्याचेही देता येण्याजोगे स्पष्टीकरण ('कर्म' याची व्याख्या निश्चित केल्यावर) मला सुचते, त्यामुळे नक्की काहीच कळत नाही. चौथ्या उदाहरणाच्या बाबतीत अगोदर काहीच कळत नाही, परंतु 'कर्मा'च्या व्याख्येबरोबर 'फला'ची व्याख्या हाही प्रकार आणून या दोन्ही व्याख्या निश्चित केल्यास हा 'कर्मवादा'चा प्रकार असावा अशी शंका येऊ लागते.

थोडक्यात, या चार उदाहरणांपैकी दोन उदाहरणे 'कर्मवादा'ची असावीत, एक उदाहरण हे बहुधा 'दैववादा'चे असावे परंतु 'कर्मवादा'चेही असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही त्यामुळे नक्की कळत नाही, तर एक उदाहरण नक्की काय आहे ते कळत नाही परंतु 'कर्मवादा'चे असावे अशी पुसटशी शंका येते.

अर्थात ही झाली माझी विचाराची पद्धत. इतरांची विचाराची पद्धत वेगळी असू शकेल, आणि त्यामुळे वेगवेगळ्या प्रकारची उत्तरे येऊ शकतील. पैकी काहींची सर्वच उत्तरे एकाच प्रकारची असू शकतील, तर काहींची प्रत्येक उदाहरणासाठी भिन्न प्रकारची असू शकतील. कदाचित वेगवेगळ्या लोकांकडून उत्तरे मिळाल्यास हे पडताळून पाहता येईल, आणि कदाचित अशा उत्तरांची आणि त्या उत्तरांप्रति येण्यामागील विचारपद्धतीची तुलना करून काटछेदाने किंवा समन्वयाने चारही प्रश्नांच्या उत्तरांबद्दल काही अंतिम निर्णयही करता येईल.

मात्र प्रस्तुत मुद्दा किंवा या विचेचनाचा उद्देश तो नाही.

या चारही उदाहरणांकडे नीट निरखून पाहिले, तर या सर्व उदाहरणांत एक कमालीचे साम्य आहे हे लक्षात यावे. ते साम्य म्हणजे, हे चारही शुद्ध जुगाराचे प्रकार आहेत.

मग प्रश्न असा येतो, की जुगार हा 'कर्मवादा'त मोडावा की 'दैववादा'त? किंवा अधिक अचूकपणे बोलायचे झाले तर, जुगार हा 'कर्मवादा'त कधी मोडावा आणि 'दैववादा'त कधी मोडावा, आणि का?

रोचक लेख. याचाच एक परीणाम म्हणजे भारतातील राज्यकर्त्यांनी शेजारील देशांवर फारसे आक्रमण केले नाही. आपली सर्व शक्ती परकीय आक्रमणे परतवण्यातच गेली. आणि असे असल्यामुळे तंत्रज्ञान आणि इतर क्षेत्रांमध्येही प्रगती खुंटली. आयुर्वेद ज्या काळात लिहीला गेला त्या काळातील नैसर्गिक उत्सुकता (क्युरीऑसीटी ह शब्द तितका चपखल वाटत नाही) नंतरच्या काळात लुप्त झाली. महाभारतातील उतारा रोचक आहे कारण यात सरळ कर्मवादाचा पुरस्कार केला आहे. दैववादाकडे गाडी कधी वळली यासाठी नंतरचे साहित्य पहावे लागेल.

----
"And ye shall know the truth, and the truth shall make you free." -- John 8:32

श्री. पर्स्पेक्टिव यांनी "जुगार हा दैववाद मानावा कीं कर्मवाद" असा प्रश्न विचारला आहे.माझ्या
मते जुगार हा दैववादी "खेळ" आहे. महाभारतातील वाद (विचार) हा खेळाचा नसून जीवन शैलीचा, विचारसरणीचा आहे.दैवावर विश्वास ठेवणारा जगतांना सर्वच गोष्टी दैवाधीन आहेत असे समजतो.उद्योगशील मनुष्य सर्व गोष्टी कर्माने मिळू शकतील असे मानतो. तर जुगार खेळणारा फांसे टाकताना,घोड्यावर पैसे लावताना नशिबावर श्रद्धा बाळगून असतो,. आयुष्यात उद्योगशील असणाराही विरंगुळा म्हणून जुगार खेळताना दिसेल.
खरे तर माझे असे प्रामाणिक मत आहे की.अंनिसच्या कार्यकर्त्‍यांनी नागपंचमी, वटपौर्णिमा असल्या निरुपद्रवी वर्षातून एकदा येणार्‍या सणांच्या मागे लागावयच्या ऐवजी लॉटरीकेंद्र,रेसकोर्स अशा अंधश्रद्धेच्या ठिकाणीच आपली शक्ती खर्ची पाडावी. या फुस(फुकट सल्ला) नंतर विषय निघालाच आहे म्हणून द्युतावर मनोरंजक माहिती द्यावी म्हणतो. इथे ती अतिअवांतर होईल (व महाभारतावरचे लेख वाचतो कोण म्हणा) म्हणून निराळीच देत आहे.
शरद

आयुष्यातील निर्णय घेताना, पराधीन गोष्टींमुळे आयुष्य हा एक जुगारच ठरतो. द्युतात फासे आपल्या हातात असले तरी काय दान पडेल ही गोष्ट अज्ञातावर च असते. कुणी त्याला दैवगतीचे फासे म्हणेल.
ज्योतिषशास्त्र टिकुन आहे ते या जुगारामुळेच.
प्रकाश घाटपांडे

महाभारतावरचे लेख वाचतो कोण म्हणा

वाचतात की पण त्यात कोणते ना कोणते "वाद" येऊ लागले की वैताग येतो. ;-) ह. घ्या.

लेखांना ऐतिहासिक किंवा पौराणिक पार्श्वभूमी असते तोपर्यंतच मला लेख आवडतात. ते आध्यात्माकडे वगैरे झुकू लागले की यापेक्षा बरी कामे आठवतात. असते एकेकाची आवड.

अजूनपर्यंत तरी आध्यात्म आलेच नाही हो, प्रियालीताई. तुम्ही बिनधास्त वाचत जा. तसा
काही भाग आलाच तर तुम्हाला आधी तांबडे निशाण दाखवीन.
शरद

अध्यात्म आणि आध्यात्मिक. आध्यात्म(x), आध्यात्म्य(x)--वाचक्नवी

दैवाचा विषय कसा चर्चत येतो कोणास ठाऊक. असो, दैववाद हाच त्यांच्या अधोगतीस कारण आहे हे सर्वजण मान्य करतील.

दैववादामुळे अधोगती होते याला काहीएक आधार नसल्यामुळे आपला हा मुद्दा आम्हाला काही मान्य नाही. पाषाणयुग संपत आले आणि नव्या अश्मयुगाची सुरुवात झाली.या काळात लोक स्थिर झाले, म्हणजे घरे बांधून राहू लागली. शेती करु लागले. प्राण्यांचे अन्न भाजून खाऊ लागले इत्यादी-इत्यादी. आणि याच काळात धार्मिक भावनांचा विकास झाला.(असावा) वादळ, वीज, पाऊस, मृतात्मे, याबद्दल भीती आणि पूजा सुरु झाली. (असावी) म्हणजे वरील गोष्टींचा अर्थ कळत नव्हता. आणि दैवते आकाराला आली. (असावी) सुर्य,पाणी,जमीन, वगैरे इत्यादी. आणि दैववादाला सुरुवात झाली. पुढे कधी-कधी खूप धार्मिक भावना खूप वाढीस लागली असावी, तर कधी-कधी कर्मवादाला महत्व दिले गेले असावे, म्हणजे असा चढ-उतार असा समाजात सतत होता.त्यामुळे दैववादाचा करंटेपणा भारतात कोणामुळे फोफावला त्याची काय माहिती आपल्याला नाही. फक्त सांगायचे इतकेच होते की दैव आणि कर्म ही फार जूनी गोष्ट आहे.
प्रत्येक काळाच्या कसोटीवर प्रगती-अधोगती होत होती,होत आहे. पुढेही होत राहील. त्याला कधी दैववाद आडवा येइल, आला असेल असे काही आम्हाला वाटत नाही. बाकी, चालू द्या !

-दिलीप बिरुटे

दैववाद हे आळशीपणाला दिलेले गोंडस रूप आहे असे माझे मत आहे. कोठल्याही धर्माचा किंवा तात्विक विचारांचा त्याच्याशी काही एक संबंध नाही. "असेल माझा हरी" यात 'हरी' शब्द आल्याने तसे समजणारा किंवा देवाचे नाव न घेता "देनेवाला देता है छप्पर फाडके" असे म्हणणारा माणूस धार्मिक प्रवृत्तीचा असतो असे कधी दिसत नाही. एकादा माणूस आळशी कसा बनतो याच्या मागे त्याची परिस्थिती, त्याच्या मनावर झालेले संस्कार वगैरे अनेक कारणे असतात.
'आजचा सरसकट सारा भारतीय समाज दैववादी आहे' आणि 'त्याची अधोगती झाली आहे' हे दोन्ही निष्कर्ष मला पटत नाहीत. उद्योगशील आणि यशस्वी माणसांची अगणित उदाहरणे आपल्यासमोर आहेत. त्यांच्याकडे ना पाहता निराश होणे हा देखील कदाचित एक प्रकारचा दैववाद असावा.

महाभारतावर फुकट चर्चा करुन काय उप्योग
कव्हा संपनार हे विशय ?

रामायण-महाभारताच्या विष्यावर उपक्रमावर बंदी घालाला पाह्यजेन.

ह्याला काय वाटतं आणि त्याला काय वाटेल याचा इचार करायमधी आपून टैम नै घालीत फटकन लिहून मोकळं !

बाबूराव :)

दैववाद

"भारताच्या अपकर्षाला दैववाद कारणीभूत आहे" ही विचारसरणी डॉ. बिरुटे यांना मान्य नाही. आज थोडक्यात मी वाचलेली काही माहिती देत आहे. ती खोडून त्यांची मते ते सिद्ध करतील. माझे मत म्हणजे अनेक पंडितांच्या/ग्रंथांच्या मताचा गोषवारा. सर्वांचे संदर्भ देणे योग्य पण अशक्य. श्री.पर्स्पेक्टिव यांचे पुढील उद्धरण कॉपी राईट नाही असे समजून देत आहे.( असेल तर रॉयल्टी म्हणून घरी येऊन कॉफ़ी वसूल करावी) "..तपशीलांकरिता गरजूंनी स्वत: संशोधन करावे". आता या पंडितांच्या नानाविध ग्रंथातून किंवा ग्रंथांच्या शेकडो पानांमधून स्वत: तपशील मिळवणे अवघड असल्याने माझ्यासारखा आळशी माणूस काय करतो? तो एखादा ग्रंथ व त्यातील काही चालू विषयाशी संबंधित प्रकरणे वाचतो व त्यातील नित्कर्ष मांडून मोकळा होतो. आज माझ्या हातात आहे कै. डॉ.पु.ग.सहस्रबुद्धे यांचे "महाराष्ट्र संस्कृती". आता पु.गं.नी काही संदर्भ दिले तर त्यांच्या खरेपणाबद्दल मी शंका घेत नाही. नित्कर्ष ज्याने त्याने आपापल्या अभ्यासाप्रमाणे, कुवतीप्रमाणे, काढावेत.आपल्या पुस्तकातील समाजरचना व धार्मिक जीवन या दोन प्रकरणात त्यांनी मांडलेल्या विचारांवरून असे दिसते कीं ऐतिहासिक भारताच्या इतिहासाची दोन पर्वे म्हणजे इ.स.पूर्व ३०० ते इ.स. १००० व इ.स.१००० नंतरचा.
या पैकी पहिल्या पर्वाचा शेवट, म्हणजे इ.स.८०० ते १०००, हा संक्रमण काळ धरावा.दोनही पर्वांत समाज धारणा ही धर्मावरच अवलंबून होती. त्यामुळे धर्माचा विचार केला की समाज कसा कसा बदलत गेला हे कळते. पहिल्या पर्वात धर्म हा वेद,महाभारत, पुराणे यांवर विश्वास ठेऊन होता.त्यापैकी वेद अतिपुरातन, महाभारत इ.स.पूर्व ३००-४००. पुराणे थोडी मागे पुढे. वेदात व महाभारतात फार प्रक्षिप्त भाग नंतर घुसडला गेला नाही पण पुराणांत मात्र कोणीही, काहीही, घुसडत गेले.त्यामुळे पुराणात निरनिराळी, एकमेकाविरुद्ध असलेली मतेही दिसतात. परंतु सर्व साधारणत: हे विचार उद्योगाला महत्व देणारे आहेत. उपनिषदातील व बौद्ध-जैन धर्माने पुरस्करलेली निवृत्ती परंपरा ही पहिल्या कालखंडात समाजाने नाकारली. बौद्ध धर्म हिंदुस्थानातून जवळजवळ नाहिसा झाला तर जैन धर्म संकुचित राहिला. बौद्ध धर्म विकसित होत असतानासुद्धा त्यामुळे समाज व राजसत्ता फार निष्क्रिय झाली होती असे म्हणणेही फार योग्य नव्हे. कारण तेंव्हाही परकीयांचे हल्ले होतच होते व त्यांना पराभूत करून वा समाजात समावून घेऊन राजसत्तेने/समाजाने आपण क्रियाशील आहोत हे दाखवले होते.
या काळातील वाड्मय् (उदा. गाथा सप्तशती) वाचले तरी इहवादच समोर येतो. बहरलेली शिल्पकलाही याचाच पुरावा आहे.

कुमारील भट्ट व आद्य शंकराचार्य यांच्या वेळेपासून ही परिस्थिति बदलू लागली.आचार्यांनी बौद्धांसारखाच इहवादाला विरोध केला, पण चलाखी अशी केली कीं वेदांना न नाकारता, प्रस्थानत्रयीवर आपल्या टीका अशा लिहल्या की सर्व समाजाला वाटू लागले वेदांत निवृत्तीवादच प्रतिपादला आहे. इतर आचार्य शंकराचार्यांना प्रच्छन्न बुद्ध म्हणतात पण स्वत:ही संसार असार मानतात. बुद्ध मताचेच हे समर्थन सर्वांनी केल्याने ही विचारसरणी विसाव्या शतकापर्यंत मुख्य मतधारा राहिली.
भट्टपादांनी निराळे वळण दिले. मिमांसा दर्शनाचा प्रचार करतांना त्यांनी वेदांचे अपौरूषेयत्व,शब्दप्रामाण्य,अदृष्टवाद यावर भर दिला.त्याच वेळी समन्वयाची पायाभरणी केली.समन्वय म्हणजे काय? म्हणजे सर्व स्मृती एकच सांगतात असे टीकाकारांनी पटवून देणे. एक हास्यास्पद व जीवघेणे उदा.: एक स्मृती म्हणते सती जा, दुसरी म्हणते नका जाऊ. समन्वादी टीकाकाराने हे कसे जुळवावयाचे? तर सती जाऊ नका म्हणजे
दुसर्‍या चितेवर सती जाऊं नका! अदृष्टवाद असाच भयानक आहे. महाभारतकार म्हणतात धर्मनियम हे समाजाच्या धारणेकरता आहे त्त्यांचे दृष्य फल बघा. ही बुद्धीवादी विचारसरणी आहे. कालानुसार बदलाला वाव आहे. मिमांसाकारांनी हे पार बदलेले. अदृष्टवाद म्हणजे धर्माची फळे परलोकात मिळणार ! म्हणजे धर्मनियम कालाप्रमाणे बदलावयाची गरज नाही. या सर्वांचा घोर परिणाम म्हणजे बुद्धीवाद खच्ची झाला व धर्माच्या अधोगतीस सुरवात झाली.संन्यासवाद,पुराणविकृती, भक्ती-कर्मकांड, व्रते वैकल्ये,असहिष्णुता, आणि कलिवर्ज्य ही यातून उत्पन्न झालेली पिल्ले.कलिवर्ज्य ही काही स्मृती नाही. पण समाजावर सर्वात जास्त पगडा असलेली विकृती. कलियुगात क्षत्रिय-वैश्य हे वर्ण नाहीत, यवनांचे राज्य येणार, शूद्रांना वेदाभ्यासाचा राहोच पण देवदर्शनाचाही अधिकार नाही, समुद्रगमन वर्ज्य, एकदा धर्मबाह्य झाला कीं कायमचाच धर्मबाह्य, अशा अनेक गोष्टीनी समाजाला जखडले.ही परिस्थिति साधारणत: इ.स.१००० नंतरची. मी इथे काहीही करावयाचा
प्रयत्न केला तरी त्याची फळे येथे मिळणार नाहित हे तुम्ही एकदा माणसाला बजावले कीं त्याला दैववादी होण्याशिवाय गत्यंतरच नाही. एकदा संसार ही माया म्हटल्यावर त्याला काही कर्तुत्व दाखवण्याची ईर्षा येणारच कोठून? ग्रीकांपासून सुरवात केलीत तर एकही शतक असे आढळणे अवघड कीं ज्यात परकीय आक्रमणे झाली नाहीत.त्या वेळीं वाताहात झाली नाही व मुसलमानांच्या आक्रमणाच्यावेळी मात्र त्यांना आसेतुहिमाचल कोठेही तीव्र प्रतिकार झाला नाही व त्या नंतर त्यांच्या जुलुमांना इथल्या जनतेने प्रत्युत्तर दिले नाही याचे कारण दैववादच नव्हे कां? एकदा बुद्धीवाद संपला कीं उद्योग संपला व दैववाद सुरु झाला.
हा झाला डॉ. बिरुटे यांना लेखन करावयास प्रवृत्त करण्याचा प्रयत्न .
आता श्री.घारे साहेबांचा प्रतिसाद. आळशी माणसे दैववादी असतात, मान्य. पण मग कष्ट करून मिळवलेला पैसा लोक लॉटरीवर, मटक्यावर, रेसवर उधळतात याचे समर्थन कसे करावयाचे ? मला तर वाटते आपल्या इथे कष्टकरीच, मग तो शेतकरी असो वा हमाल, जास्त दैववादी दिसतो.

शरद

थोडक्यात

महाभारताचे लेखन तीन वेळा झाले व म्हणून लेखक तीन.
(१) जय ...लेखक व्यास... श्लोकसंख्या ..८,००० अंदाजे
(२) भारत ..लेखक वैशंपायन.. श्लोकसंख्या ..२४,०००.
(३) महाभारत .. लेखक सौती.. श्लोकसंख्या १,००,०००. हे प्रमुख लेखक. यात यांच्याशिवाय बर्‍याच जणांचा हातभार (लेखणीभार) आहे. या प्रक्षिप्त लेखनामुळे भांडारकर संस्थेला प्रमाणित प्रत शोधण्याचे काम सुरू करावे लागले. सौतीचा, म्हणजे महाभारताचा लेखन काळ इ.स.पूर्व ३००-४०० धरला जातो. त्या नंतर भर फारशी घातली गेली नसावी.
शरद

भारताच्या अधोगतीला प्रथम बौद्ध आणि नंतर 'त्यांची' आक्रमणे जवाबदार आहेत असे म्हणण्याची काही विशिष्ट लोकांत फॅशन आहे.

पूर्वी श्री. पु. भा. भावे यांनी "शिवाजीराजे हे दैववादी असल्यानेच इतके यशस्वी होऊ शकले" असा एक युक्तिवाद केला होता. त्यात असे म्हटले होते "शिवाजीराजे आध्यात्मिक पिंडाचे होते, त्यांची तुळजाभवानी, शंकरावर किंवा साधू, संत, फकीर वगैरे लोकांवर श्रद्धा होती हा भाग महत्त्वाचा आहे. कारण श्रद्धेमुळेच अफजलखान वध, आग्र्याहून सुटका यासारखी केवळ अशक्य कोटीतली कामे त्यांनी नुसतीच हाती घेतली नाहीत तर यशस्वी करून दाखवली. ते फक्त प्रयत्नवादी असते तर अशी कामे मुळात हातीच घेतली नसती."

शिवाजीराजे साधू, संत, फकीर, यांची कृपा/प्रसाद प्राप्त व्हावी म्हणून किती प्रयत्नशील होते याचे एक वाचलेले उदाहरण म्हणजे एका साधूच्या झोपडीबाहेर थुंकण्याचे तस्त हातात धरून ते सुमारे आठ तास बाहेर उभे होते. नंतर साधूने त्यांना प्रसाद आणि आशिर्वाद दिला. श्रीशैलमल्लिकार्जुनाच्या दर्शनाला गेल्यावर त्यांना अचानक आपली मान कापून शंकराला अर्पण करावी अशी भावना झाली. आज प्रयत्नवादी लोक या सर्व गोष्टींना हसतील, थोतांड म्हणतील, पण या स्वभावामुळेच त्यांना अशक्य कोटीतली कामे करून दाखवण्याची प्रेरणा मिळाली हे नाकारता येणार नाही.

विनायक

एकादी गोष्ट 'अशक्य' असेल तर ती करण्याचा प्रयत्न करण्याजोगी आहे. ( इफ इट ईज इम्पॉसिबल, इट ईज वर्थ ट्राइंग) असे आजच्या युगातल्या एका महानुभावाने सांगितले आहे. मला नक्की नांव आठवत नाही.