कर्मचार्‍यांनी इतर देशातून भारतात परत येण्याआधी आपली पुर्ण तपासणी करुन आणि योग्य उपचार करुनच परत या.

सहमत.

सर्दी खोकल्या झाल्यास त्या रोग्याला ऑफिशल सुट्टी , जबरदस्तीने घ्यावी लागते.

संगणक क्षेत्रात काम करणार्‍या कर्मचार्‍यांनी इतर देशातून भारतात परत आल्यास आपली वैद्यकिय चाचणी करून घावी.

त्यापेक्षा असे म्हणूया की संगणक क्षेत्रात काम करणार्‍या कर्मचार्‍यांनी इतर देशातून भारतात परत येण्याआधी आपली पुर्ण तपासणी करुन आणि योग्य उपचार करुनच परत या.

या रोगाचे आणि साथीचे गांभीर्य समजू शकतो, आणि आवश्यक आणि शक्य तेवढे प्रतिबंधक उपाय केलेच पाहिजेत, हेही मान्य. परंतु येथे थोडा अतिरेक होतो आहे असे वाटत नाही काय?

या रोगासाठी तूर्तास प्रतिबंधक लस उपलब्ध नाही (किंवा नुकतीच सापडली असे कोठेतरी वाचले परंतु बाजारात यायला बहुधा वेळ लागावा; अधिक माहिती बहुधा येथे मिळू शकावी.), आणि सामान्य फ्लूपेक्षा याचा विषाणू थोडा वेगळा आहे, त्यामुळे याविरुद्ध रोगप्रतिकारकक्षमता नाही आणि होण्याची शक्यता तूर्तास नाही. तसेच याकरिता औषधे उपलब्ध असली तरी साठा बहुधा मर्यादित असावा. या सर्व आणि इतरही कारणांस्तव ही साथ गंभीर आहे हे पटण्यासारखे आहे.

मात्र ही साथ गंभीर असली तरी, या रोगामुळे मृत्यू होण्याची शक्यता ही सामान्य फ्लूमुळे मृत्यू होण्याच्या शक्यतेपेक्षा अधिक नाही. अन्य प्रतिसादांत म्हटल्याप्रमाणे मृत्यूची सर्वाधिक शक्यता अन्य कारणांमुळे ज्यांची रोगप्रतिकारकशक्ती तुलनेने कमी आहे किंवा अगोदरच कमी झालेली आहे (उदा. बालके, वृद्ध, मधुमेही, एड्सचे रुग्ण, कर्करोगाकरिता काही विशिष्ट उपचार घेणारे रुग्ण) अशा लोकांमध्ये आहे. (हे सामान्य फ्लूलाही लागू आहे.) अशा लोकांनी विशेष काळजी घेण्याची आणि गरज पडल्यास उपचार घेण्याची गरज सर्वाधिक आहे. बहुतांश इतर रुग्णांमध्ये हा रोग काहीही उपचार न घेता बरा व्हावा. (या माहितीत काही चूक असल्यास वैद्यकीय तज्ज्ञांनी ती जरूर सुधारावी.) तसेच एखाद्या रुग्णापासून हा रोग इतरांना पसरू नये म्हणून काळजी घेणे आवश्यक आहे हे खरे असले, तरी, ही काळजी (इतर प्रतिसादांत दिल्या गेलेल्या अत्यंत माहितीपूर्ण आणि उपयुक्त दुव्यांवर दिल्याप्रमाणे) मुख्यतः शिंकताना किंवा खोकताना तोंडावर हात धरणे, वारंवार हात स्वच्छ धुणे, रुग्णाच्या अतिनिकट संपर्कात (गरज असल्याशिवाय) इतरांनी येणे शक्य तोवर टाळणे आणि एकंदर स्वच्छता राखणे अशा स्वरूपाची, अत्यंत प्राथमिक स्वरूपाची आणि पाळायला सोपी असून, सामान्य फ्लूचा फैलाव रोखण्याकरिता घेण्याच्या काळजीपेक्षा वेगळी नाही. या सर्व दृष्टीने हा रोग आणि ही साथ गंभीर असली तरी सामान्य फ्लूपेक्षा किंवा सामान्य फ्लूच्या साथीपेक्षा अधिक गंभीर नाही.

त्यामुळे उगाच अतिरेकी पॅनिकच्या आहारी जाऊन वागण्याची काही गरज आहे असे वाटत नाही. गंभीर लक्षणे दिसून आल्यास चाचणी करून घेणे योग्य आहे, परंतु काहीही लक्षणे नसताना उगाच भीतीपोटी तपासणी अनावश्यक असून अगोदरच समाजात कमी नसलेल्या विनाकारण पॅनिकला खतपाणी घालणे आहे. तसेच या रोगाचे निदान झालेल्या रुग्णाने सुट्टी घेणे किंवा त्यास तशी सुट्टी घेण्यास भाग पाडणे ही आवश्यक खबरदारी होऊ शकेल, किंवा साधी सर्दी किंवा खोकला झाल्यास तपासणी करून घेण्यास भाग पाडणेही समजण्यासारखे आहे, परंतु केवळ सर्दी किंवा खोकल्यासाठी सुट्टी घेण्यास भाग पाडणे हा निव्वळ अतिरेक आहे असे वाटते.

बाकी मानवी हालचालींबद्दल बोलायचे झाले, तर तेथेही अतिरेकी भयप्रतिक्रिया कामी येताना दिसत आहे. अर्थात देशात प्रवेश करणार्‍या मनुष्यास जर लक्षणे दिसून येत असतील तर त्याला क्वारंटाइन करणे हे केवळ योग्यच नव्हे, तर आवश्यकही आहे. परंतु सरसकट मानवी हालचालींवर निर्बंध आणण्यासारखे यात काहीही नाही. तसेच, या रोगाचा प्रादुर्भाव अद्याप ज्या राज्यांत नाही, अशा राज्यांनी तो प्रादुर्भाव असलेल्या राज्यांवर बहिष्कार टाकण्याची भाषा करणे, किंवा अशा प्रादुर्भाव नसणार्‍या राज्यांतील खाजगी कंपन्यांनी आपल्या कर्मचार्‍यांना अशा राज्यांत खाजगी कारणांसाठी (उदा. घरच्यांना भेटून येण्यासाठी) गेल्यास स्वखर्चाने तपासणी केल्याशिवाय परत न येण्याची ताकीद देणे (माझ्या एका पुण्याच्या परंतु नोकरीनिमित्ताने कर्नाटकात राहणार्‍या नातलगास अशा प्रकारचा अनुभव नुकताच आला.) हे निव्वळ अतिरेकी आणि घातक प्रकार आहेत.

तसेही मानवी हालचालींवर सरसकट निर्बंध आणणे किंवा प्रादुर्भाव झालेल्या भागांना भेट देण्याचे टाळणे वगैरे अनावश्यक आहे, आजच्या जागतिक अर्थव्यवस्थेत त्याने रोगाचा फैलाव होण्याच्या प्रमाणात किंवा रोग होण्याच्या शक्यतेत काहीही फरक होणार नाही, अशा भागांस भेट देणे किंवा देण्याचे टाळणे यांतून रोग पकडण्याची किंवा न पकडण्याची शक्यता सारखीच आहे, त्यामुळे असे सरसकट निर्बंध लादून किंवा प्रवास टाळून फायदा तर काहीही होणार नाही, उलट (आधीच वाईट असलेल्या) अर्थव्यवस्थेस नुकसान मात्र पोहोचेल, असे खुद्द जागतिक आरोग्य संघटनेचे म्हणणे असल्याचे समजते. (दोन आठवड्यांपूर्वी मेक्सिकोला सहकुटुंब सहपरिवार भेट देऊन आलो. पर्यटनाकरिता. जाण्यापूर्वी - किंवा खरे तर प्रवासयोजना निश्चित करण्यापूर्वी - मनात धाकधूक होती. त्यामुळे सीडीसी, जागतिक आरोग्य संघटना, मेक्सिकोचे आरोग्यखाते वगैरेंची संकेतस्थळे पालथी घालून जेथून जेवढी मिळेल तेवढी माहिती चाळत होतो. त्यात जागतिक आरोग्य संघटनेच्या संकेतस्थळावर कोठेतरी असे विधान केलेले आढळले (दुवा). निर्धास्त होऊन जाऊन आलो. परत आल्यावर जर काही लक्षणे जाणवलीच, तर तपासणी करून घेऊ, असा विचार होता. सुदैवाने तशी गरज भासली नाही, आणि आता दोन आठवडे काहीही न होता उलटून गेल्यावर यापुढे ती शक्यताही वाटत नाही. परत आल्यावर कामाच्या ठिकाणीही अनेकांना माहीत असूनसुद्धा आजतागायत मला ओवळ्यातला असल्यासारखी वागणूक मिळालेली नाही. कोणी कधी प्रश्न विचारलाच, तर तो 'सहल कशी झाली?' अशा स्वरूपाचा असे. बाकी मेक्सिकोतसुद्धा तूर्तास अतिरेकी भयप्रक्रिया जाणवली नाही. विमानतळावर उतरल्यावर आप्रवासन/कस्टम्स तपासणी वगैरे झाल्यावर लगेच 'तुम्हास पुढीलपैकी कोणती लक्षणे जाणवत आहेत का?' अशा प्रकारचा एक सर्वेक्षणात्मक फॉर्म भरावयास देण्यात आला. त्यांतील सर्व प्रश्नांना 'नाही' असे उत्तर दिल्यावर अधिक कोणतेही प्रश्न न विचारता सोडून देण्यात आले. एखाद्या प्रवाशाने एखाद्या प्रश्नास 'हो' असे उत्तर दिल्यास अधिक काय काळजी घ्यावी, किंवा तपासणीची गरज वाटल्यास कोठे करून घेता येईल किंवा उपचारांची गरज भासल्यास कोठे करून घेता येतील, याबद्दल अधिक माहिती गरजेनुसार त्या प्रवाशास देता यावी, एवढ्या मर्यादित उद्देशाने हे सर्वेक्षण घेण्यात येत असल्याचेही सांगण्यात आले. कोणतीही अडवणूक झाली नाही. बाकी मेक्सिकोत सुरुवातीच्या काळात ही साथ जोरावर असताना मेक्सिको सोडताना कोणाला अशी लक्षणे दिसून आल्यास किंवा तशी अधिकार्‍यांस शंका आल्यास त्याची जागच्याजागी तपासणी करून उपचार पूर्ण होईपर्यंत मेक्सिकोत अडवून धरले जात असे आणि पूर्ण बरा होईपर्यंत मेक्सिको सोडता येत नसे असे ऐकले होते, परंतु परत येताना असा काही अनुभव आला नाही. तपासणी सोडा, साधा प्रश्नही विचारला गेला नाही. बाकी पर्यटनस्थळी वगैरे अनेक ठिकाणांहून अनेक माणसे येत असल्यामु़ळे लोकांमध्ये प्रादुर्भावाच्या भीतीची भावना अधिक असावी अशी समजूत होती, परंतु तेथेही अशी कोणती घबराट दिसली नाही. असो.)

शाळा बंद करणे हे लहान मुलांमध्ये एकंदरीतच रोगांचा प्रसार अधिक सहजपणे होण्याची शक्यता लक्षात घेता एक वेळ समजण्यासारखे आहे, परंतु तेथेही शाळा सरसकट बंद न करता प्रादुर्भाव झालेल्या मुलांना घरी राहावयास सांगणे असे काही करता येण्यासारखे नसावे काय, असा प्रश्न पडतो. (तशाही शाळा किती दिवस बंद ठेवणार हा प्रश्न उरतोच.)

बाकी, अशा प्रसंगी नेतेमंडळींकडून प्रथेस धरून येणार्‍या मूर्खपणाच्या आणि बेजबाबदार विधानांचे आता आश्चर्य वाटेनासे झाले असले, तरी त्याने परिस्थिती सुधारतही नाही, हेही तितकेच खरे. पुण्यात मृत्यू पावलेली शाळकरी मुलगी एका रुग्णालयातून दुसर्‍या रुग्णालयात जात असताना अनेकांमध्ये जंतू पसरवण्यास जबाबदार असण्याबाबतचे विधान काय किंवा गुजरातेत (?) मृत्यू पावलेल्या अनिवासी भारतीयाबद्दलचे 'या एनाराय लोकांचे सोशल सर्कल मोठे असते, ते कोठून ना कोठून जंतू मिळवतात आणि पसरवतात' अशा छापाचे विधान काय, केवळ बेजबाबदार आणि विकृत ('ज्यू लोक अनेक रोगांचे जंतू बाळगून असतात आणि पसरवतात' या नाझी अपप्रचाराची आठवण झाल्यावाचून राहत नाही.) असते तरी पुरेसे वाईट होते, परंतु आधीच बिकट असलेल्या परिस्थितीत लोकांमध्ये चुकीचे समज आणि द्वेष पसरवू शकणारे म्हणून अधिक धोकादायक आहे. परंतु दुर्दैवाने अनपेक्षित नाही.

या सर्व प्रकरणात मला न कळलेली आणखी एक गोष्ट ती अशी: पुरेशी संसाधने उपलब्ध नसल्यामुळे अनेक रुग्णालये या रोगाचे निदान किंवा इलाज करण्यास असमर्थ असू शकतील हे समजण्यासारखे आहे, आणि सरकारी रुग्णालयांमध्ये अशी संसाधने उपलब्ध असणेही शक्य आहे, परंतु म्हणून खाजगी रुग्णालयांतून उपचार करून घेणे हे बेकायदेशीर आणि खाजगी रुग्णालयांनी असे उपचार करणे हा गुन्हा का ठरावा? (पुण्यात मृत्यू पावलेल्या मुलीच्या बाबतीत तिच्यावर प्रथम ज्या खाजगी रुग्णालयात उपचार करण्यात आले त्या रुग्णालयाविरुद्ध गुन्हा दाखल करण्याचा सरकारचा विचार असल्याबद्दल एक विधान वाचनात आले.) अशा गंभीर सामाजिक परिस्थितीत ज्यांनाज्यांना म्हणून शक्य आहे अशा सर्व पात्र व्यक्ती आणि संस्थांनी मैदानात उतरणे इष्ट नाही काय? आणि पात्र असल्यास आणि शक्य असल्यास उपचार करणे हा गुन्हा का ठरावा?

बाकी, नाट्यगृहे, सिनेमाघरे अशा सार्वजनिक (आणि बंदिस्त) ठिकाणी, सार्वजनिक वाहनांत (उदा. मुंबईच्या लोकलमध्ये) किंवा त्याहीपेक्षा (लवकरच येऊ घातलेल्या) सार्वजनिक गणेशोत्सवात आणि विशेषतः गणेशविसर्जनाच्या मिरवणुकींत वगैरेही अनेक लोकांची गर्दी झाल्याने रोगाचा फैलाव होण्याची शक्यता पुष्कळ (किंबहुना ऑफिसमध्ये कोणीतरी शिंकण्यापेक्षा कितीतरी पटीने अधिक) असू शकते. त्याबद्दल काही प्रतिबंधक योजना विचाराधीन आहे अथवा नाही हे कळले नाही.

एकंदरीत, या रोगाचे आणि साथीचे गांभीर्य लक्षात घेतले, तरीसुद्धा त्यावरील प्रतिक्रियेत आणि हाताळणीत अतिरेक होत आहे, आणि 'रोग परवडला, पण हाताळणी नको' असे म्हणणे जरी योग्य नसले, तरी 'रोग वाईट, पण त्यापेक्षाही प्रतिक्रिया आणि हाताळणी अधिक वाईट' अशी परिस्थिती होत आहे, असे वाटते. चूभूद्याघ्या.

सामान्यतः अशा प्रकारचे सर्व आंतरराष्ट्रीय प्रयत्न जागतिक आरोग्य संघटना कोऑर्डिनेट (मराठी?) करते, असे वाटते. (म्हणजे लस निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असणार्‍या विषाणूंच्या वाटपापासून ते लस बनवल्यानंतर त्याच्या चाचण्या आणि चाचण्यांनंतर आवश्यक तेथे उपलब्ध करून देणे येथपर्यंत.) यात काही गैर किंवा कमीपणाचे आहे असे वाटत नाही. हा प्रश्न एकट्या भारताचा नाही, जागतिक आहे, त्यामुळे यात जागतिक प्रयत्न आणि सहकार्य आणि त्यांचे कोऑर्डिनेशन हे होणारच, नव्हे आवश्यक आणि योग्यच आहे.