येथे उपरोक्त कथा ही केवळ कथा आहे असे समजून त्यातील चमत्कार खरे मानूया. त्याची वैज्ञानिक विश्लेषणे वगैरे नकोत.

(१) माधवीला कौमार्य परत मिळाले हा भाग सोडा. त्यावर वाद नको. अशा आज न पटणार्‍या अनेक गोष्टी "काव्य" म्हणून स्विकाराव्यात.

सहमत आहे.

(२) इथे माधवी ही एक वस्तू (commodity) आहे का? वडीलांनी सांगितले म्हणून ती मुकाटपणे गालवाबरोबर गेली. समोर आलेल्या चौघांचा स्विकार केला. तेव्हा असे वाटते खरे. पण हे तीने स्वेच्छेने केले आहे. कारण पुढील कथेवरून असे दिसते की ती परत आल्यावर ययातीने तीच्या दोन भावांबरोबर तीने स्वयंवर करावे म्हणून निरनिराळ्या देशात पाठवले. तीला कोणी पसंत न पडल्याने तीने वनवास स्विकारून तपस्येचा निश्चय केला व ब्रह्मचर्य पाळून विपुल तपाचरण केले. तीला कोणतीही लालसा दिसत नाही. तीला स्वेच्छेने वागावयाचा अधिकार आहे व ती त्याप्रमाणे आयुष्यभर जगली.

इथे माधवी ही वस्तू म्हणण्यापेक्षा माधवी ही तिच्या बापाची इस्टेट किंवा प्रॉपर्टी आहे असे म्हणता येईल. तिचा सौदा केल्याने त्याला निश्चितच फायदा होत आहे. राजकुलीन स्त्रियांना या प्रकारे वापरलेले इतिहासात सर्वत्र दिसून येईल. माधवीने हे स्वेच्छेने केले किंवा नाही याचा स्पष्ट उल्लेख महाभारतात नाही. तत्कालीन धारणेनुसार कन्येचा जन्म (पुढे वापर) हा बापाच्या इच्छापूर्तीकरता होत असावा. द्रौपदीच्या कथेतही हेच दिसते. त्यामुळे बापाची इच्छापूर्ती करणे हे आपले कर्तव्य आहे अशी माधवीची धारणा असावी. स्वयंवर करावे हा निर्णयही माधवीचा आहे असे कथेत दिसत नाही. हा निर्णयही ययातीने घेतलेला दिसतो. कारण असे असू शकेल की इतक्या मोठ्या परीक्षेतून माधवी गेल्यानंतर तिला तिच्या मर्जीनुसार वागण्याची मुभा (वर, संमती, परमिशन वगैरे) मिळाली असावी. तिचा कौमार्यभंग झालेला नाही हा देखील यातीलच एक भाग असावा. एखाद्या व्यक्तिचा मानसिकदृष्ट्या विचार करता, चार पुरुषांसह काळ व्यतीत करून आपल्या चार पोटच्या मुलांना सोडून दिलेली बाई व्यथित होऊन रानात दिवस काढायचा विचार करणे मला शक्य वाटते. किंबहुना, आयुष्यात अशा दिवसांना सामोरी गेलेली व्यक्ती या सर्वापासून दूर जाण्याचा निर्णय घेणे शक्य आहे. अशाप्रकारच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत. समोर सुख आलेले असतानाही भूतकाळातील दु:खांमुळे व्यथीत होऊन सर्वस्वाचा त्याग करणारी, एक चटकन आठवलेली कथा - आम्रपालीची किंवा उत्तर रामायणातील सीतेची.

यात एक शक्यता अशी की माधवीने जर स्वेच्छेने नवा नवरा किंवा मागील तीनांतील एक नवरा निवडला असता (विश्वामित्रांनी स्वतःच तिला जायला सांगितले, गालवा सुपूर्त केले असे वाटते. बाकी, ठिकाणी गालव येऊन तिला घेऊन गेला असे दिसते. चू. भू. द्या. घ्या.) तर बाकीच्यांनी नाराज होऊन त्याच्याशी युद्ध पुकारले असते (इतर स्वयंवरांत हे झाल्याचे दिसते.) आणि माधवीच्या नशिबी स्वतःच्याच मुलांतील-आप्तांतील युद्ध, विनाश पाहणे आले असते. (कथेत म्हटले आहे की माधवी या राजांकडे सरासरी १ वर्ष राहिली. विश्वामित्रांकडे ती नेमकी किती काळ राहिली हे मला पडताळून पाहायला हवे कारण विश्वामित्राकडून तिला झालेला पुत्र अष्टक बाल्यावस्थेत नव्हता अशी काहीतरी वाक्ये वाचल्याचे आठवते. असो. नेमके पडताळायला हवे.) म्हणूनही तिने वनवास स्वीकारला असणे शक्य आहे.

(३) चौघांनीही एक पुत्र प्राप्त झाल्यावर ( कष्टाने का होईना) तीला गालवाकडे परत दिले.माधवी गेल्याच्या दु:खाबरोबर पुत्रप्राप्तीचा आनंद मिळवला.

कथा वाचताना असे वाटते की ही चारही राजे पुत्रसुखाला वंचित होते. माधवीने "सरोगेट मदर"प्रमाणे काम केले. पुत्रप्राप्तीमध्ये त्यांना जेवढी रूची होती तेवढी माधवीमध्ये नसावी. माधवी गेल्याचे दु:ख झाले असणे साहजिक आहे पण पुत्रप्राप्तीचे सुख यापेक्षा मोठे असावे.

(४) या सर्व व्यवहारात गालव, ययाती, माधवी, तीचे चार पती (!) व चार मुले, तसेच समाज यापैकी कोणालाच काही अयोग्य वाटले नाही.धर्माची व समाजाची याला मान्यता होती. तीची चारी मुले सदाचारी, प्रतिष्ठीत राजे होते. (कारण)
(५) वंशवृद्धी ही समाजाची (व म्हणून धर्माची) प्राथमिक व महत्वाची गरज, इतर गोष्टी नंतर ?

पाचव्या प्रश्नाचे उत्तर "होय." त्या समाजात बाईची आणि गायीची निकड सारखीच असणे असेही एक उत्तर येथे देता येईल. (विशेषतः महाभारतात, प्रत्येक वीराला बैलाच्या विशेषणाने संबोधले जाते, त्याचप्रमाणे बाईकडे गाय म्हणून पाहण्याचा दृष्टीकोन असावा. - हे माझ्याकडील इंग्रजी प्रतिवरून सांगते आहे.) पांडवांप्रमाणेच माधवीची मुलेही सदाचारी आणि प्रतिष्ठितच गणली गेली. पांडवांना तर कुरुवंशात औरसही गणले गेले आहे.

(६) आज असे घडले तर समाजाची (धर्माला कोण विचारतो म्हणा)प्रतिक्रिया काय असेल? असावी?

आज असे घडले तर समाजाची प्रतिक्रिया सद्य नितीमत्तेला धरून असावी. सद्य नितिमत्तेनुसार, गालव, ययाती, विश्वामित्र आणि इतर तीन राजे यांना तुरूंगाची हवा खाऊ लागण्याची शक्यता मला दिसते. ;-)

(७) नीति कल्पना इतकी कालसापेक्ष आहे का ?

होय आणि नीती ही कालसापेक्षच असावी. तीन-चार हजार वर्षांपूर्वीची १००% नीतीमत्ता आजच्या समाजाला लागू असणे केवळ अशक्य आहे. सद्य समाजाला जे अद्यापही चांगले वाटते (जसे, रामाचे एकपत्नीव्रत) ते पालन करण्याचा प्रयत्न तो समाज करतोच आणि जे कालबाह्य होते ते सोडून देतो.

स्त्री सौंदर्याबद्दल आपले मत ?

हर्यश्व राजाने माधवीच्या बाह्यांगावरून तिची परीक्षा केलेली दिसते. स्त्रीसौंदर्याबाबत प्रत्येकाची वैयक्तिक मते असणे योग्य वाटते. ५०-६० च्या दशकात ठेंगण्या, ठुसक्या नायिका सौंदर्यवती मानल्या जात. ७०-८०च्या दशकांत उफाड्याच्या नायिका सौंदर्यवती मानल्या जात तर ९० नंतर बारीक, मरतुकड्या नायिका सौंदर्यवती गणल्या जातात. यावरून सौंदर्याची संकल्पनाही कालानुरूप असते असे मानावे लागेल. बाकी, हर्यश्व राजाचे सौंदर्याबाबतचे निकष इंटरेस्टींग वाटले.

प्रियाली ताई
आपला प्रतिसाद खरोखरच् अप्रतिम आहे.
माझ्या मते आपली किंवा महाभारत वाचणार्‍या खूप जणांची मुख्य अडचण ही असते की आपल्याकडे जुन्या धार्मिक ग्रंथांकडे वस्तूनिष्ठ दृष्टीकोनाने अजिबात बघितले जात नाही.
मी ऋग्वेदाच्या भाषांतराचे थोडेफार वाचन केलेले आहे. काव्य म्हणून हा ग्रंथ सुंदर आहे परंतु त्यातील समाजरचना, चालरिती या सगळ्या सध्याच्या आपल्या रीतीरिवाजांमधे भयानक वाटतात. ( उदा. अश्वमेध यज्ञात बळी दिलेल्या घोड्याबरोबर यज्ञ करणार्‍या राजाच्या राणीने यज्ञ करण्याच्या आधी संबंध ठेवणे किंवा यज्ञात त्या घोड्याचा बळी दिल्यावर त्याच्या मृत शरीराचा कोणता भाग कोणी खाणे याचे नियम.)
हे लक्षात ठेवले पाहिजे की ऋग्वेद काय किंवा महाभारत काय हे दोन्ही ग्रंथ 'नोमॅडिक' (Nomadic) आयुष्य जगणार्‍या टोळीवाल्यांच्या समाजरचनेतले नियम आणि घटना सांगणारे ग्रंथ आहेत. सध्याच्या सामाजिक रीतीभातींच्या निष्कर्षांवर ते पडताळून बघण्यात अर्थ नाही.
दोन्ही काव्ये अप्रतिम आहेत आणि त्यांचा खराखुरा आनंद लुटण्यासाठी, मनातले संदर्भभुज (Reference Axis) सोडून देऊनच त्यांचे वाचन केले पाहिजे.

अवांतर
नवी दिल्ली मधील जवाहरलाल नेहरू युनिव्हर्सिटी मधील एक अभ्यासक श्री मूर्ती यांच्य मताप्रमाणे महाभारत युद्ध कधी झालेच नाही. ऋग्वेदातल्या 'दहा राजांचे युद्ध' या मूळ गोष्टीवरून व्यासांनी ही कवी कल्पना केली आहे. व पिढ्यानुपिढ्या त्यात आणखी गोष्टी लोक मिळवत गेले. यावर जास्त माहिती हवी असल्यास मला व्य.नि पाठवणे मी आपणास दुवा देऊ शकतो.
चन्द्रशेखर

महाभारत हे भटक्या (Nomadic) लोकाचे नाही. श्री. चंद्रशेखर यांनी हे मत कोणत्या आधारे दिले आहे हे कळत नाही.कृपया त्यांनी संदर्भ दिले तर बरे होईल. मी आज भारताचार्य चिं.वि. वैद्य यांच्या उपसंहारामधील प्रकरणांची फ़क्त यादी देत आहे. त्यातील कोणतीही ४-५ घेऊन त्या त्या विषयापुरते महाभारत भटक्या लोकांची कथा आहे हे श्री. चंद्रशेखर यांनी सिद्ध करून
दाखवावे. त्यांना सांगावयाचे कारण या सर्व प्रकरणांवर थोडक्यात लिहावयाचे तरी फार लांबण लागेल.उलट श्री.चंद्रशेखर यांचा मुद्दा ते ४-५ बाबींबद्दल सिद्ध करू शकले तरी माझ्या ज्ञानात भर पडेल व अभ्यास कुठे करावा तेही कळेल.एक गोष्ट लक्षात ठेवणे उचित की महाभारतात जा कथा पुरातन कथा म्हणून आल्या आहेत त्यांचे संदर्भ देऊ नयेत.

(1)महाभारताचे कर्ते, (२) महाभारताचा काळ, (४) भारती युद्धाचा काळ, (५) इतिहास कोणत्या लोकांचा, (६) वर्ण-आश्रम-शिक्षण, (९) राजकीय परिस्थिति, (१०) सैन्य व युद्ध, (११) व्यवहार व उद्योगधंदे, (१२)भूगोलिक माहिती, (१३) ज्योतिर्विषयक ज्ञान, (१४) वाडमय व शास्त्रे, (१५) धर्म, (१६) तत्वज्ञान, (१७) भिन्न मतांचा इतिहास

एक काळ असा होता की त्या वेळचे पाश्चिमात्य संशोधक येथील कोणत्याच गोष्टीला चांगले म्हणावयास बिचकत होते. तो काळ गेला व संशोधन पूर्वग्रहदूषित राहिले नाही. तेंव्हा संदर्भकर्त्याला कोणी खोडून काढले नाहीना याचीही खात्री करून घ्यावी.

समित्पाणी शरद

प्रियालीच्या मुद्देसूद प्रतिसादानंतर काही लिहायचे राहिले आहे असे वाटत नाही. इथे दुर्गाबाईंच्या व्यासपर्व या पुस्तकातील काही ओळी द्याव्याश्या वाटतात.*

" व्यासाच्या धर्मावगुंठित कलेचा विशेष हाच की ती लेण्यांतल्या शिल्पाप्रमाणे ज्याला जसे बघण्याची इच्छा असेल, ज्याची जशी पात्रता असेल, तसे त्याला अनुकूल असे आंतरिक विश्व प्रेक्षकात, वाचकांत वा श्रोत्यांत खुले करते. व्यासाची प्रतिभा क्रांतदर्शी आहे ती याच अर्थाने की ती क्षुद्र, संकुचित, सव्यंग, पापपूरित, कुरूप व्यक्ती व घटना यांनाही सरळ आत्मसात करते. केवळ नीती, सौंदर्य, भव्यताच तिला प्रिय आहे असे नाही."

नीती निश्चितच सापेक्ष आहे. यासाठीच पूर्वीच्या काळातही विदुरनीती किंवा चाणक्यनीती असे नीतीचे प्रकार दिसून येतात. १००-१५० वर्षांपूर्वी स्त्रियांनी शिकणे हेही आपल्या नीतीत बसत नव्हते मग इतक्या जुन्या काळाबद्दल काय सांगावे?

सौंदर्यांची कल्पनाही सापेक्ष आहे. आमची इथे. :)

*महाभारतावर हे पुस्तक अत्यंत वाचनीय आहे. किंमत तुमच्या युनिटमध्ये सांगायची झाली तर वैशालीमधले दोन वडासांबार. अर्थात ज्यांना वाचनाची आवड असते त्यांना पैशाची (मागधी?) अडचण येत नाही. व्यक्तिशः पैसे नसताना आणि असताना वाचल्या जाणार्‍या पुस्तकांच्या संख्येत फारसा फरक पडल्याचे अढळलेले नाही. (दुसर्‍याकडून नेलेली पुस्तके परत करायला सोईस्करपणे विसरणे याला कुठल्याही नीतीप्रमाणे चोरी म्हणता येईल का?) याउलट एखाद्या पॉश बंगल्यामध्ये काचेच्या कपाटातील अनुक्रमाने लावलेली पुस्तके पाहून त्याबद्दल मोठ्या उत्साहाने यजमानांशी बोलायला जावे तर "कामाच्या रेट्यात फुरसतच नाही हो निवांत वाचन करायला" असे म्हणून यजमान विषय बदलतात.

----
“What people say about you is none of your business” - Sean Stephenson

वाचतो आहे. अजून येऊ द्या

रोचक कथा.. प्रियालीतैचा प्रतिसादही जबरा
प्रियालीताईंच्या प्रतिसादाशी सहमत.. तरी शेवटच्या चार प्रश्नांवर माझे दोन पैसे:

(५) वंशवृद्धी ही समाजाची (व म्हणून धर्माची) प्राथमिक व महत्वाची गरज, इतर गोष्टी नंतर ?

हो. हे असंच होतं पण आताही असंच चालु आहे. वर प्रियालीताईंनी म्हटल्याप्रमाणे सरोगेट मदर वगैरे प्रकार आहेतच शिवाय स्पर्म डोनेशन, टेस्ट्युब बेबी हे देखील वंशवृद्धी ही समाजाची प्राथमिक गरज अजूनहि आहे हे दाखवतो नाहि का? अजूनहि भारतात (प्रगत देशांच्या तुलनेने) मोठ्याप्रमाणावर असलेली स्त्रीभृण हत्या याच गरजेचे विकृत रूप म्हणता येईल

(६) आज असे घडले तर समाजाची (धर्माला कोण विचारतो म्हणा)प्रतिक्रिया काय असेल? असावी?

आजही असे घडले तर पेक्षा "आजहि असे घडलेले उघड झाले" तर / "आजही असे उघडपणे घडले" तर असे तुम्हाला विचारायचे आहे असे गृहीत धरतो. सध्याच्या भारतीय समाजात अश्या गोष्टी कोण करतो यावर उत्तर थोडेफार अवलंबून आहे.
या कथेशी/प्रश्नाशी विसंगत असले तरी आठवले की, नुकतेच एका खेळाडु-नटीचे लागोपाठ २ क्रिकेटपटु व दोन अभिनेत्यांबरोबरच्या (प्रेम)संबंधांच्या बातम्या आल्या होत्या त्या लोकांनी यात काय विषेश म्हणून फक्त चवीने वाचल्या ;)

मात्र् सर्वसाधारण पणे हे समाजास मान्य नसावे असे वाटते. आणि ते(मान्यता नसणे) योग्यच आहे असे माझे मत आहे.

मात्र कायद्याच्या दृष्टीने बघायचं तर, विवाहबाह्य संबंध पतीच्या व "त्या" पुरुषाच्या मर्जीने ठेवल्यास व कोणीही पोलिसात/कोर्टात तक्रार न केल्यास "त्या" एक/अनेक पुरुषांना पोलिस आपणहून अटक करू शकतात का? किंवा कोर्ट पेपरमधील बातम्यांच्या आधारावर जनहीत याचिका दाखल करून घेऊ शकते का? याबद्दल कायद्याचे जाणकार सांगु शकतील. (अर्थात कोणी तक्रार करणार नाहि हे दुर्मिळ आहे तरीही हा प्रश्न डोक्यात आला)

(७) नीति कल्पना इतकी कालसापेक्ष आहे का ?

होय. ती कालसापेक्षच नव्हे तर स्थलसापेक्षदेखील आहे/असावी. मासे देवासमोर ठेवणे अनीतीपूर्ण म्हणणार्‍या हिंदूंमधील एक भाग -बंगाली हिंदु- माश्याचा नैवेद्य दाखवतो :)

स्त्री सौंदर्य

कल्पना रोचक आहेत. मला सुंदर वाटणार्‍या स्त्रीयांच्या (फोटु)बरोबर (शक्य तितक्या) पडताळून पहातो ;)

ऋषिकेश
------------------
समाजातली सामाजिक जाणीवही अगदी नसल्यातच जमा आहे. सुस्त, मद्दड जनता गोळाभर अन्न गिळून, टीव्हीवरच्या मालिका बघून झोपी जात आहे - सन्जोप राव

चर्चा फार रोचक आहे. वाचतो आहे. पुढचे भाग वाचण्यास उत्सुक आहे.
महाभारताचे खंड आजोबांकडे आहेत. त्यातले शांतीपर्व हौसेने घरी आणून ठेवले होते. थोडेसेच वाचले. बहुधा तेव्हा त्यात फारसा रस वाटला नव्हता. आता संधी मिळेल तेव्हा पुन्हा वाचण्याचा प्रयत्न करीन.
नीति कल्पना बदलत असतात असे वाटते. त्यातून काही सार्वकालिक तत्त्व शोधता आले किंवा कुणी असे काही शोधायचा प्रयत्न केला असेल तर जाणून घ्यायला आवडेल.
--लिखाळ.

ही कथा माझ्या ओळखीची नव्हती.

लेख आणि प्रतिसाद लक्ष देऊन वाचतो आहे. धन्यवाद.

महाभारताचा काल

श्री. प्रियाली यांनी विचारले म्हणून या विषयावरचे श्री, वैद्य यांचे मत देत आहे. साधारणत; १०० वर्षांपूर्वीचे हे लेखन आहे. श्री.चंद्रशेखर यांनी सांगितल्याप्रमाणे नवीन मतेही आलेली असणारच. तीही वाचावयास आवडतील.

श्री.वैद्य यांनी कालाबद्दल ५ भिन्नभिन्न मते उद्धृत केली आहेत.
(१) श्री. मोडक ... इ.स.पूर्व ५०००.
(२) स्वत:चे ... (कलियुग प्रारंभ मानून) इ,स,पूर्व ३१०१.
(३) आर्य समाज ... ( वराहमिहिर व कल्हण यांनुसार) इ.स.पूर्व २४४८.
(४) रमेश्चंद्र दत्त व पाश्चात्य पंडित ... इ.स.पूर्व १४०० चा सुमार.
(५) मद्रासी विद्वान विलंडी अय्यर ... इ,स,पूर्व ११९४. ( ते तर तारीखही देतात, १४ ऑक्टोबर !)

श्री.वैद्य यांनी या विषयावर ४९ पाने खर्च केली आहेत. संक्षेप करावयास जाणकारच पाहिजे.तूर्तास भागवून घ्या.
ग्रंथार्गत पूराव्यावरून भारतीय युद्धापासून कलीयुगाला प्रारंभ झाला. सौती याच्या वेळी (इ.स.पूर्व ३००) ही कल्पना पक्की झाली होती. महाभारतकाल श्रीकृष्णाच्या कालाशी निगडीत आहे. चंद्रगुप्ताच्या दरबारी असलेल्या ग्रीक वकीलांनी लिहलेल्या यादींवरून श्रीकृष्णाचा काल इ,स,पूर्व ३०३२ येतो. छांदोग्य उपनिषद एक पुरातन उपनिषद आहे, त्यातील उल्लेखावरूनही हा काल जुळतो.
कलीयुगाचा काल ठरवावयास ज्योतिष्यांची मते व राजवंशावळी यांचा आधार घ्यावा लागतो. ज्योतिषमत म्हणजे काय? तर कोणते ग्रह, कोणत्या काळी, कुठे होते ते गणिताने ठरवता येते. गणिताच्या अचुकपणाने तुम्हाला ठामपणे दिवस-मास सांगता येतो; सुमारे वगैरे अंदाजपंचे नाही. तरीही या पद्धतीने काढलेले वराहमिहिर व गर्ग यांचे नित्कर्ष चुकीचे असू शकतात.कारण त्या काळी ग्रहस्थिती कोणती होती त्याचा विश्वसनीय पुरावा पाहिजे. गर्ग एक कल्पना करणार व वराहमिहिर त्यावरून नित्कर्ष काढणार असे झाले तर सगळेच मुसळ केरात. पाश्चात्य पंडितांची गोची अशी की ते ग्रीक संस्कृतीपूर्वी जगात कुठेही, काहीही उच्च दर्जाचे होते असे मानावयास तयारच नव्हते. त्यामुळे ऋग्वेद इ.स.पूर्व ४००० वर्षे लिहला गेला असेल असे मानावयास ते तयार नव्हते. ओढून ताणून काळ अलिकडे आणावयाचा प्रयत्न केले गेले.त्यामुळे महाभारताचा काल इ.स.पूर्व १४००. ही चूक नंतर दुरुस्त केली.श्री.अय्यर यांचे गणितही अशाच चूकीच्या गृहितावर अवलंबून केल्यामुळे चुकले.आता इ.स.पूर्व ३१०० या कालासंबंधी माहिती घेऊं.

पुराणांत राजघराण्यांची वंशावळ्या दिल्या आहेत. बरीच वर्षे अशी समजूत होती की त्या विश्वसनीय नाहीत. पण हा ग्रह आता कमी झाला आहे.त्या वरून असे कळते की महाभारत व चंद्रगुप्त यांमध्ये १३२राजे होऊन गेले. मेगॅस्थिनीस हा चंद्रगुप्ताच्या दरबारातील ग्रीक वकील. त्याने लिहलेली माहिती आपल्या समोर नाही पण प्लिनीने लिहलेले त्यावरचे उतारे आहेत. त्यावरून एक अंदाज असा बांधता येतो की चंद्रगुप्तापूर्वी १३२ पिढ्या गेले की कृष्णाचा/महाभारताचा काळ येतो. हे गणित पुराणातील गणिताशी जुळते. जागतीक सरासरी अशी की एक राजा २० वर्षे राज्य करतो.ही गणना आपणाला इ.स.पूर्व ३१०० ला घेऊन जाते.वर सांगितल्याप्रमाणे ग्रह-नक्षत्रे यांचे उल्लेख पाहिले तर महाभारतातील कृतिका नक्षत्र ठीक पूर्वेला उगवते या उल्लेखावरून तो काळ ठरविता येतो, तोही इ.स.पूर्व ३१०० मिळतो. या दोन (किंवा तीन) गोष्टी स्वतंत्र रित्या एकच काळ देत असतील तर तो योग्य धरावयास हरकत नाही.

श्री. वैद्य इतर उहापोहही करतात.जा लोकांना खोलात माहिती पाहिजे असेल त्यांनी संपूर्ण लेख वाचणे उचित. श्री. चंद्रशेखर
इतर मतांबद्दल माहिती देतीलच.

शरद