रिक्शाचा आकार पाहता किंवा रिक्शाचा इतिहास पाहता, रिक्शा हे वाहन चालकाने (माणसाने) ओढून नेण्याचे आहे

प्रियाली ने ज्या रिक्षाचा संदर्भ दिला आहे तो सायकल रिक्षा नागपुर- अमरावती ह्या विदर्भ भागात पाह्यला मिळतो. ह्या रिक्षात बसायला मलापण खूप भीती वाटते.

मुंबई, नाशिक भागात ऑटोरिक्षाला 'रिक्षा' किंवा 'ऑटो' म्हणून संबोधले जाते.

हे एक नेहमीच पुढे करण्यात येणारे कारण आहे.

कोणते कारण पुढे येणारे आहे? सजग कंडक्टर प्रवाशांना दारात उभे राहण्यावाचून रोखतो हे का वातानुकूलित वाहनांचे दरवाजे बंद करून घ्यावे लागतात हे का आपल्या लोकसंख्येच्या मानाने आपली वाहतूक व्यवस्था अपुरी आहे हे?

यापैकी कोणतेही कारण योग्य नसल्यास ते कसे योग्य नाही हे समजावून सांगावे.

रिक्षा हे वाहन अत्त्यंत धोकादायक आहे निदान आता तरी ते बंद करून नॅनो गाड्या आणण्याचा विचार केला पाहिजे.

रिक्शा धोकादायी असल्यास दुचाकी वाहनेही धोकादायी आहेत का? आणि तीही बंद करावी का? नसल्यास का नाही? रिक्शा धोकादायी का आहे हे देखील समजावून सांगावे.

केवळ दरवाजा उघडा होता म्हणून अपघातग्रस्त झाले याचा कुणी अभ्यास केला आहे का?

याचबरोबर, दरवाजा उघडा होता म्हणून की श्टंट करण्याचा प्रयत्न उलटून अपघात झाला म्हणून हे ही अभ्यासायला हवे.

शेवटच्या वाक्याविषयी विशेष माहिती नाही पण बाकी प्रतिसादाशी सहमत आहे.

भारतभर प्रवास केल्यानंतर माझ्या लक्षात आले की, गाडी सुरू झाल्याझाल्या जे खिडक्या बंद करतात ते पुणेकर असतात आणि जे खिडक्या उघडतात ते मुंबईकर!

'भारतभर केवळ पुणेकर आणि मुंबईकर प्रवास करतात' किंवा 'भारतात रेल्वेने प्रवास करणार्‍यांपैकी पुणेकर आणि मुंबईकर वगळता बाकीचे सर्व प्रवासी खिडकी अंशतः बंद आणि अंशतः उघडी ठेवतात' यांपैकी किमान एक विधान सत्य असल्याखेरीज वरील अनुमान हे विपर्यस्त आहे असे म्हणावे लागेल. (दोन्ही विधाने सत्य असणे बहुधा अशक्य असावे.)

वरील अनुमान हे गृहीतक मानल्यास आणखीही काही विपर्यस्त अनुमाने काढता येतील. जसे, '(वातानुकूलित डब्यांमध्ये खिडकी उघडणे अशक्य असते, हे लक्षात घेता) वातानुकूलित डब्यांमधून प्रवास करतात, ते पुणेकर(च)'.

विनोदाचा भाग सोडल्यास, आपल्या अनुमानातील तथ्य पडताळून पाहण्याचा प्रयत्न करू.

मी पुणे ४११०३०मध्ये वाढलेला, संस्कारक्षम वयातील वर्षे (formative years) बव्हंशी पुण्यात (आणि काही अल्पांशाने हिंदी पट्ट्यात) घालवलेला, मुंबईत जेव्हा जेव्हा राहिलो तेव्हा एक तर पाहुणा म्हणून किंवा उपरा म्हणून राहिलेला असा एक (भूतपूर्व) पुणेकर आहे. किंबहुना जन्म मुंबईत झालेला असणे आणि मुंबईत राहणारे असंख्य मुंबईकर नातेवाईक असणे (त्यात काय, कोणाचेही असू शकतात!) यासारखे काही पूर्णपणे असंबद्ध मुद्दे सोडल्यास, मी कोणत्याही दृष्टिकोनातून स्वतःला 'मुंबईकर' म्हणवणे हे तथ्यास धरून होणार नाही. संस्कारांनी मुंबईकर म्हणवण्याइतका मुंबईचा प्रभाव मुंबईत आजोळी अगणित उन्हाळ्याच्या सुट्ट्या घालवूनही माझ्यावर पडला आहे असे मला वाटत नाही. मुंबईच्या गर्दीत मी मिसळू शकतो, पण त्या गर्दीचा एक भाग म्हणून मी स्वतःला पाहू शकत नाही. भर गर्दीच्या वेळी मुंबईच्या लोकलमध्ये फारसे न घाबरता चढायला मला निदान एके काळी, मुंबईशी थोडाफार संबंध असण्याच्या काळात, जमत असे, पण आवडते असे म्हणू शकणार नाही. (तरीही, सर्व त्रुटी लक्षात घेऊनसुद्धा, मुंबईची सार्वजनिक वाहतूकव्यवस्था ही पुण्याच्या किंवा एके काळी मी अनुभवलेल्या दिल्लीच्यासुद्धा सार्वजनिक वाहतूकव्यवस्थेपेक्षा कित्येक पटीने चांगली आणि विश्वासार्ह आहे, हे मी मानतो. किंबहुना, भारतातल्या सर्वाधिक सक्षम सार्वजनिक वाहतूकव्यवस्थांमध्ये ती गणता यावी असे मला वाटते. पण हा सर्वतोपरी वेगळा मुद्दा.) आणि पिंडाने मी काही अंशी अजूनही पुणेकर आहे हे निश्चित, आणि उर्वरित अंशी इतर बराच काही असेन, पण मुंबईकर निश्चित नाही, हे मी खात्रीने सांगू शकतो.

थोडक्यात, आपल्या वरील अनुमानातील तथ्य पडताळून पाहण्याच्या दृष्टीने उदाहरण म्हणून मी पुरेसा पुणेकर आणि निश्चितपणे गैरमुंबईकर आहे. ('पुरेसा पुणेकर' असणे हे जर पुरेसे नसेल, तर मी पुणे तात्पुरते किंवा कायमचे सोडल्यानंतरचे माझे आयुष्य विचारात न घेता, केवळ मी पुण्यात राहत असतानाचे, 'शंभर टक्के पुणेकर' असतानाचे माझे आयुष्य आणि त्या काळातील माझ्या वृत्ती विचारात घेऊ.)

रेल्वेप्रवासाचे - विशेषतः लांब पल्ल्याच्या रेल्वेप्रवासाचे - मला नेहमीच आकर्षण राहिलेले आहे. त्यातसुद्धा खिडक्या उघड्या टाकून (आणि कधी तर डब्याचा दरवाजा उघडा टाकून फुटबोर्डावर उभे राहूनसुद्धा), बाहेरची गंमत बघतबघत प्रवास करायला मला लहानपणापासून आवडते. (लहानपणी माझी मुंबईत वाढलेली आई अनेकदा प्रवासात सोबत असताना माझी ही इच्छा पुरी होऊ देत नसे, हा भाग वेगळा.) जेव्हाजेव्हा शक्य होते तेव्हातेव्हा अशा प्रकारे प्रवास करण्याचा आनंद मी मनसोक्त लुटत आलेलो आहे. अगदी प्रौढत्वीसुद्धा. पुण्याहून मुंबईला जाताना खंडाळ्यानंतर ब्रेक तपासण्यासाठी तीन ठिकाणी थांबणे हे सर्वच गाड्यांना अपरिहार्य असते, त्यापैकी 'मंकी हिल' या पहिल्या थांब्यापाशी सकाळच्या न्याहरीच्या वेळी गाडी थांबली, की गाडीपाशी अनेक माकडे (बहुधा काही खायला मिळेल या आशेने, तर क्वचित कधीकधी आपल्या लहानग्यांना 'ती बघ बाळा झुकझुकगाडी!' म्हणून दाखवण्यासाठी) जमतात. गाडीची खिडकी उघडून त्या माकडांशी सलगी साधायला, किमानपक्षी आपल्या त्या बांधवांचे अधिक चांगल्या रीतीने दर्शन घ्यायला मला खरे तर अजूनही आवडते. (वातानुकूलित डब्यांत खिडकी उघडणे शक्य नसल्यामुळे हे जमत नाही, आणि खिडकी उघडत नसल्याकारणाने कोणी काही खायला देण्याची सुतराम् शक्यता नसल्याकारणाने माकडेही वातानुकूलित डबे टाळताना दिसतात. पण सेकंडक्लासाच्या डब्यात छान जमते! आजही त्या बाजूला कधी गेलो आणि तो अनुभव घेण्याचा योग आला, तर तो अनुभव घ्यायला मला निश्चित आवडेल.)

थोडक्यात, आगगाडीची खिडकी उघडी टाकून प्रवास करायला मला आवडते. आणि मी पुणेकर आहे. (निदान, एकेकाळी मी पुणेकर होतो. आणि आगगाडीची खिडकी उघडी टाकून प्रवास करायला मला त्या काळीही आवडत असे.)

एखादा निष्कर्ष योग्य आहे हे सिद्ध करण्यासाठी केवळ एक किंवा काही उदाहरणे देऊन पुरत नाही. तर तो निष्कर्ष कोणत्याही परिस्थितीत लागू आहे हे तर्काने सिद्ध करावे लागते. उलटपक्षी, एखादा निष्कर्ष योग्य नाही हे दाखवून देण्यासाठी एकच अपवादात्मक उदाहरण प्रस्तुत करणे पुरेसे ठरते.

Quod Erat Demonstrandum!

याशिवाय, बंद होताना दरवाजात माणसांचे हातपाय अडकत, म्हणूनही दरवाजांची आपोआप होणारी उघडबंदी रद्द झाली. काही वर्षांपूर्वी मुंबईत विजेवर चालणार्‍या ट्रॉली बसेस चालू केल्या होत्या. बसमध्ये कंडक्टर असे, तरीही प्रवासी आपोआप बंद होणार्‍या बसच्या दारांत अडकत. शेवटी तेही थांबवावे लागले. पुढच्या एखाद्या वर्षात या बसेसही बंद झाल्या. पुढे ट्रेलर बशी आल्या, त्याही रस्त्याची रुंदी अपुरी पडायला लागली म्हणून बंद झाल्या. आता काय, डबल डेकरही संपल्या. पूर्वी प्रमाणे लंडनहून होणारी यांची आयात थांबली आणि भारतीय डबलडेकर बसेसची किंमत परवडेनाशी झाली .
पुण्याच्या जवळ असलेल्या निगडीत अप्पूघर नावाच्या क्रीडाकेन्द्राला जाण्यासाठी आत्ताआत्तापर्यंत एक डबलडेकर होती. तिच्यात मुलांना बसवण्यासाठी त्यांचे आईबाप-आजोबा पुण्याहून निगडीला येत. आता नसावेत. नाशिक रोडला मात्र अजूनही डबलडेकर आहेत.-वाचक्‍नवी

मी आत्ताच खालची मजेदार चित्रफित देणार होतो तितक्यात वरील धनंजयचा त्याच संदर्भातील प्रतिसाद पाहीला म्हणून इथेच चिकटवतो. माणसे इथून तिथे (घुसण्यासाठी) सारखी असे म्हणले तरी कायदे आणि सेफ्टीचे महत्व आणि जिवनाचे मोल वाटणे हे खूप महत्वाचे वाटते.

तुम्ही दिलेली सचित्र उदाहरणे आवडली.

माझ्या मते त्या त्या गावाचा प्रवासीवर्गच स्वतःच्या सुरेक्षेसाठी आपल्या गावातील सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था कशी काय बरोबर आहे हे ठरवेल असे दिसते.

सध्याचे आशादायक चित्र म्हणजे टाटाची टमटम.

मारुती ओम्नी (मागील बाकडी समोरासमोर असणारी) व टाटा मॅजिक ह्यांच्या मधील भेद स्पष्ट करता येतील का? उदा. किंमत, इंधन लागत, प्रति किमी इंधन खपत, उपलब्ध मोकळी जागा इ.इ.

विचारण्याचे कारण की बहुतांशी जाणकार मारुति गाड्यांना टाटा गाड्यांपेक्षा अधिक प्राधान्य देतात. विशेषतः विक्रीपश्चात सेवेसाठी.

--------------------------X--X-------------------------------
कल्पतरुंची फुले उडाली की वार्‍यावरती?
आकाशीच्या गंगेला की बुद् बुद् हे येती?
नवटिकल्यांची चंद्रकळा की गगनश्री नेसे?
स्वर्गीचे भांडार उघडले की रात्रीसरसे

मी मुंबईकर नसुन मी अनेकदा खिडकी उघडी ठेवतो, स्वतःच्या गाडीची सुद्धा.

अर्थात् मुड्, प्रदुषण इ. गोष्टी इथे महत्त्वाच्या आहेत. पण (मी तरी) माझा प्रतिसाद् 'इतर् सर्व नॉर्मल असताना' ग्राह्य आहे. असो, मुळात एखाद्याच्या अनुभवावरुन तो निष्कर्ष किती महत्त्वाचा होतो हा प्रश्नच आहे. नो ऑफेन्स टुन् एनी-वन.

असेच प्रसंग २००५ मधील पावसात घडल्याचे आठवते. मीनल नावाच्या एका गुणी मुलीचा मृत्यू कारची लॉक सिस्टीम बंद पडल्याने आणि नंतर खिडकीच्या काचा खाली न करता आल्यामुळे झाला होता असे आठवते.

मोटारीचे दरवाजे किंवा खिडक्या न उघडता आल्याने भारतात गेल्या काही महिन्यात तीनचार मृत्यू झाले.एक, एका तान्ह्या मुलीचा. तिला कारमध्ये ठेऊन तिचे आईवडील मॉलमध्ये गेले होते. मरणाचे कारण गुदमरल्यामुळे.

अमेरिकेतही तान्ह्या मुलास गाडीत ठेवून आणि गाडीची खिडक्यादारे बंद करून पालक शॉपिंगला, कामावर किंवा निव्वळ विसरून गेल्याने बंदिस्त गाडीत अडकून राहिलेल्या सूर्याच्या उष्णतेमुळे (trapped heat) मूल भाजून मेल्याची तुरळक उदाहरणे घडलेली आहेत.

मात्र अशा परिस्थितीत अमेरिकेत सहसा अशा पालकास अशा मृत्यूसाठी सर्वस्वी जबाबदार धरले जाऊन त्याच्याविरुद्ध किंवा तिच्याविरुद्ध किमानपक्षी हलगर्जीपणाचा गुन्हा नोंदवला जाऊन त्यानुसार पुढील कारवाई करण्यात येते. तसेच, (कायद्याच्या तपशिलांबद्दल नक्की खात्री नाही, परंतु) स्वतःची काळजी घेता येऊ न शकण्याइतक्या लहान मुलास गाडीत किंवा घरात एकटे बंदिस्त ठेवणे हा दखलपात्र गुन्हा होऊ शकतो, असे वाटते.

भारतात सध्या या बाबतीत काय परिस्थिती आहे याबद्दल कल्पना नाही.

हरियाणातील एका गावात दोन शाळकरी मुले वातानुकूलन चालू ठेऊन गाडीत झोपली होती. गाडीत कार्बन मोनॉक्साइड(?) जमल्यामुळे दोन्ही मुले मृत पावली.

बंदिस्त जागी (जसे, गराजमध्ये) पुष्कळ वेळ इंजिन चालू ठेवल्यास (आणि वातानुकूलनासाठी इंजिन चालू ठेवावे लागतेच!) कार्बन मोनॉक्साइड साचण्याचा धोका जवळपास हमखास असतो. आणि कार्बन मोनॉक्साइड हा रंगहीन आणि गंधहीन असल्यामुळे साचल्यास कळत नाही, आणि विषारी असल्याकारणाने मृत्यू होऊ शकतो हे ओघाने आले.

या धोक्याबद्दल पुरेशा सार्वत्रिक माहितीचा अथवा जाणिवेचा अभाव हे अशा अपघातांचे मूळ मानता येईल. लोकशिक्षणाने हा धोका टाळता किंवा बर्‍याच अंशी कमी करता येण्यासारखा आहे. (अमेरिकेत कार्बन मोनॉक्साइड साचण्याच्या धोक्याबाबतीतील सामाजिक जाणीव त्यामानाने खूपच अधिक आहे, असे वाटते. कदाचित घरेही बंदिस्त असणे आणि सार्वजनिक माध्यमांतून आणि बार्बेक्यू करण्याच्या कोळशाच्या शेगडीसारख्या उपकरणांबरोबर येणार्‍या सूचनांतून होणारा माहितीचा भडिमार हे त्यामागील कारण असू शकेल. चूभूद्याघ्या. घरात कार्बन मोनॉक्साइड साचल्यास धोक्याची सूचना देणारे उपकरण घरात बसवणे हे घरात आग लागल्याचा इशारा देणारे उपकरण बसवण्याप्रमाणे अनिवार्य जरी नसले, तरी असे उपकरण बाजारात परवडण्यासारख्या किमतीत उपलब्ध आहे.)

(उलटपक्षी, गाडी मोकळ्या जागी असल्यास कार्बन मोनॉक्साइड साचण्याचे काहीच कारण दिसत नाही. पुन्हा चूभूद्याघ्या.)

आईबापांचा हलगर्जीपणा खरेच, पण कुणाच्या लक्षात आले असते तर खिडकीची काच फोडून मुलीला वाचवता आले असते. स्वयंचलित उघड-बंद होणार्‍या खिडक्या-दरवाज्यांमुळे आतल्या प्रवाशांवर संकट ओढवू शकते, हे लक्षात घेतले तरी पुरसे आहे. --वाचक्नवी