ही खरोखरच चांगली योजना आहे. पण ती "शासकीय अनुदानावर जगणार्‍या व कर्मचार्‍यांना फुटकळ वेतन देऊ शकणार्‍या" संस्थेसाठी कितपत व्यवहार्य आहे हे पहावे लागेल. खाजगी वाचनालयांना ते परवडते कारण त्यांचे मासिक शुल्क रु. १००-१५० च्या आसपास असते. पण तरीही मी म्हणेन की मुंमग्रने हा प्रयोग करून पाहायलाच हवा.

--------------------------X--X-------------------------------

इंद्रनिळाचा रंग बहरवी गिरिच्या अंगाला,
मधून जळाची शुभ्र शोभते ती मोहनमाळा,
चौबाजुला थाट दाटला हा हिरवाळीचा,
सृष्टिसतीने साज घेतला पाउसकाळीचा ||

मला स्वतःला डिस्कवरी चॅनेल पाहून अनेक पुस्तके वाचून सुद्धा जी माहिती मिळाली नसती ती मिळते.

१) अत्यंत वेगाने माहितीचा अति मारा झाल्याने झाल्यावर ती माहिती मेंदुला कितपत पचत असेल? एखादे खाणे २ मिनिटात खाणे आणि आस्वाद घेत घेत खाणे ह्यात चांगले कोणते? आस्वाद घेत घेत खाल्ले तर शरीरात पाचकरस अधिक प्रमाणात निर्माण होतात. म्हणूनच बहुदा एक घास बत्तीस वेळा चावून खावे असे म्हटले जात असावे. २) तुमच्या माझ्या सारखे डिस्कव्हरीच्या पाकात घोळलेले किती आणि सांस-बहु नवरसांत घोळलेले किती? तसेच फार थोड्या वाहिन्या प्रेक्षकांना हितकारी अश्या गोष्टी दाखवितात. इतर सर्व वाहिन्या त्यांचे प्रायोजक, निर्माते, अधिकारी ह्यांना जे विक्रीयोग्य वाटेल तेच विकतात. त्यांच्यासाठी हा सर्व पैश्याच्या आवकीचा मामला आहे.

तसेच ज्यांना पुस्तके संगणकावर उपलब्ध आहेत आणि सोयीचे वाटते त्यांनी वाचनालयात का जावे?

खरे आहे. बर्‍याच प्रतिक्रियांमध्ये आता ग्रंथालयांनी वाचकांपर्यंत जावे हा सूर दिसतो तो त्यामुळेच.

माझे वैयक्तिक मत असे आहे की वाचनालयात जाणारा वाचकवर्ग कमी होण्याची इतर कारणे सुद्धा असावीत.

त्या बाबींचा सविस्तर ऊहापोह इथे अपेक्षित आहे. उदा. माझा अनुभव सांगते. मी हल्लीच मुंमग्र मध्ये गेले होते. तिथे संगणकीकरणाची प्रक्रिया नुकतीच सुरू झाली आहे. अर्थात अपुर्‍या सेवकवर्गानिशी १-१.५ लाख पुस्तकांची विस्तृत नोंद करणे सोपे नव्हे. त्यामुळे सध्या पुस्तके देण्याचे काम मानवीय स्तरावर चालू आहे. मी न्या. मोहम्मद करीम छागला ह्यांचे शिशिरातील गुलाब हे अनवट पुस्तक मागितले. जिला सांगितले ती ग्रंथालय सेविका नवी होती. तिने मला ५ मिनिटांनी येऊन सांगितले की छगन ह्या नावाचे कोणतेही लेखक दिसत नाहीत. आता माझ्या ऐवजी इतर कोणी कामावर जाणारी, घाईत असणारी व्यक्ती असती तर ती वैतागून निघून गेली असती. असो. अश्या समस्यांचाच धांडोळा आपण ह्या मंचावर घेऊया.

उगाच एखाद्या गोष्टीला/तंत्रज्ञानाला दोष देऊन ती कारणे बाजूल सारु नयेत.

खरे आहे. त्या कारणांवरच उपाय काढणे आवश्यक आहे.
--------------------------X--X-------------------------------

इंद्रनिळाचा रंग बहरवी गिरिच्या अंगाला,
मधून जळाची शुभ्र शोभते ती मोहनमाळा,
चौबाजुला थाट दाटला हा हिरवाळीचा,
सृष्टिसतीने साज घेतला पाउसकाळीचा ||

इथे बरीच मासिके अगदी दिवाळी अंक पण वाचण्याची सोय आहे पण ती स्कॅन केलेली पाने माझ्याच्याने सलग जास्त वाचवत नाहीत. दिवाळी अंकांचे ताजेपण, आकर्षक रंगसंगती, कोरेपणाचा वास ह्यांची मजा काहीच जाणवत नाही. असो. पण त्या संकेतस्थळ चालविणार्‍यांनी मराठी मासिके वाचकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी चांगले प्रयत्न केले आहेत. माझ्यातर्फे मी त्यांच्या प्रयत्नांचे जाहीर कौतुक करीत आहे.

जगात अनेक ठिकाणी हा प्रकार चालू आहे. माझ्या महिती प्रमाणे महा. शासनाने असा प्रकल्प हाती घेतलेला नाही.

गडे, तुम्ही भारीच अपेक्षा करता बुवा आपल्या सरकारकडून आणि मग अपेक्षाभंगाचे दु:ख कुरवाळत बसता ! हे काय दुष्ट वागणे बरे ! जा बुवा तिकडे ! कट्टी, कट्टी, कट्टी !

--------------------------X--X-------------------------------

इंद्रनिळाचा रंग बहरवी गिरिच्या अंगाला,
मधून जळाची शुभ्र शोभते ती मोहनमाळा,
चौबाजुला थाट दाटला हा हिरवाळीचा,
सृष्टिसतीने साज घेतला पाउसकाळीचा ||

संगणकावर पुस्तकवाचन? छे! अगदी नाइलाज झाला तरच, एखादे दुर्मीळ पुस्तक वाचायला संगणकासमोर बसावे.. पुस्तक कसे उताणे-पालथे झोपून, खांबाला टेकून उभे राहिल्याराहिल्या, जेवणाच्या मेजावर जेवताजेवता, लोकल किंवा थेट आगगाडीच्या प्रवासात, आरामखुर्चीवर रेलून किंवा घरामधल्या वा घराच्या अंगणातल्या झोपाळ्यावर बसून वाचायचे असते.

असा प्रतिसाद. १०१% सहमत. घरात सोबत चिवड्याची, खार्‍या शेंगदाण्याची वाटी असायलाच हवी आणि हातातले पुस्तक वाचून संपल्यावरच खाली ठेवले जावे, अगदी मध्यरात्र झाली तरीही.
--------------------------X--X-------------------------------

इंद्रनिळाचा रंग बहरवी गिरिच्या अंगाला,
मधून जळाची शुभ्र शोभते ती मोहनमाळा,
चौबाजुला थाट दाटला हा हिरवाळीचा,
सृष्टिसतीने साज घेतला पाउसकाळीचा ||

पुस्तक जालावरून आधीच आरक्षित करून ठेवणे बरेच फायद्याचे ठरावे.

त्याने वेळ नक्कीच वाचेल. तसेच समभाग व्यवसायात जसे "कॉल अँड ट्रेड" असते तशी "कॉल अँड बुक" सुविधा देता आली तर उत्तमच.

अजून एक सुचना अशी की एकावेळी ४-५ पुस्तके देण्याची सोय असावी ज्याने खेपा वाचतील.

४-५ पुस्तके नेण्याची सुविधा पण देता येतील पण त्यासाठीची वाढीव सुरक्षा अनामत भरायची किती वाचकांची तयारी असेल? कारण नेलेली पुस्तके परतच केली नाहीत तर ग्रंथालयाचे नुकसानच होईल. तसेच ती पुस्तके परत मिळावीत म्हणून जो खटाटोप करावा लागेल त्यासाठी मनुष्यबळ कुठून आणायचे?

--------------------------X--X-------------------------------

इंद्रनिळाचा रंग बहरवी गिरिच्या अंगाला,
मधून जळाची शुभ्र शोभते ती मोहनमाळा,
चौबाजुला थाट दाटला हा हिरवाळीचा,
सृष्टिसतीने साज घेतला पाउसकाळीचा ||

घरपोच पुस्तक मागवता येणे हा खरच उत्तम उपाय आहे.
तसेच वाचनायलयांची आंतरजाल जोडणी ही फार महत्त्वाची ठरावी.

आपला
गुंडोपंत

पुस्तके घरपोच द्यायची मागणी करणार्‍यांवर सरसकट असे दोषारोपण करणे योग्य ठरणार नाही. किमान मुंबईतल्या लोकांची तरी या मागणीमागची कारणे वेगळी असू शकतात. मी मुंबईत जिथे राहते, तिथे ५ कि.मि. च्या परिसरात एकही चांगले मराठी पुस्तकांचे वाचनालय नाही. (दोन खूप छोटी वाचनालये आहेत. एकात पुस्तकांनी भरलेले एक कपाट आहे, तर दुसर्‍यात इन मिन चार कपाटे आहेत. दोन्हींत माझ्या आवडीची पुस्तके फारशी नाहीत.) ५ कि.मि. अंतरावर एक वाचनालय आहे, परंतू ते माझ्या महाविद्यालयाला जाण्या- येण्याच्या रस्त्यात पडत नाही. तिथे जायला सुमारे १५ मिनिटे पायी चालत जावे लागते, परत २० मिनिटे दुसर्‍या दिशेने पायी चालून बस पकडावी लागते. साधारण अर्धा तास ट्रेनमधून तिंबून निघाल्यावर आणि जोराची भूक लागल्यावर हे अंतर आणि एवढा वेळ असह्य होतो. सुट्टीत तर या वाचनालयात जायचे असेल तर १० रु. आणि दिवसातले ३ तास वेगळे खर्च करून जावे लागत असे. एवढे असूनही काही वर्षे मी ते वाचनालयाचे सदस्यत्व चालू ठेवले. परंतू तिथेही पुस्तके फारशी नव्हती, जी होती त्यांपर्यंत पोचण्यासाठीची त्यांची प्रक्रिया गुंतागुंतीची होती. हातात पुस्तके घेऊन चाळून ठरवायला मिळत नसे. आपल्याला हव्या असलेल्या लेखकाचे / पुस्तकाचे नाव माहित असेल तरच पुस्तक मिळवता येत असे. अशा सर्व कारणांस्तव ते वाचनालय सोडणे भाग पडले. एवढे सविस्तर सांगण्याचे कारण म्हणजे मुंबईतल्या (विशेषतः उपनगरात राहणार्‍या सर्वांचीच ही व्यथा आहे) आणि याला आळस किंवा इच्छादारिद्र्य म्हणणे योग्य होणार नाही असे वाटते.

मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालयाची पुस्तक घेण्याची प्रक्रिया कशी आहे, ते माहित नाही, परंतू बर्‍याचदा ग्रंथालयांची ही प्रक्रिया बरीच गुंतागुंतीची, कंटाळवाणी आणि वेळखाऊ असते. मी ज्या महाविद्यालयात शिकायचे तिथे तर या सर्वांवर कडी करणारी प्रक्रिया होती. पुस्तके डोळ्यांनी पहायला मिळायची नाहीत. दिसायची ती फक्त पुस्तकांची नावे लिहिलेली कार्डं. त्यातली तीन कार्डं निवडायची. त्यांची सर्व माहिती, नाव, लेखक, प्रकाशनाची तारीख, प्रकाशक सर्व काही एका कागदावर लिहायचे. तो कागद एका पेटीत टाकायचा. त्यानंतर दुसर्‍या दिवशी जर त्या तीन पुस्तकांतले एखादे पुस्तक उपलब्ध असेल, तर ते पुस्तक काढून ठेवले जायचे. इतक्या घाणेरड्या प्रक्रियेमुळे पुस्तके वाचण्याचा उत्साहच निघून गेला. नंतर जेव्हा वर्षभरासाठी आत जाऊन पुस्तके बघून घ्यायची परवानगी मिळाली, तेव्हा मात्र चंगळ झाली. माझ्या विषयाची पुस्तके कोणत्या कपाटात कुठल्या फळीवर कुठे ठेवली आहेत, हेही पाठ झाले. पण त्याचबरोबर तत्त्वज्ञान, इतिहास अशा इतर विषयांची पुस्तकेही वाचली गेली. महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे आमच्या महाविद्यालयात एक अक्खे दालन हे विविध प्रकारच्या शब्दकोशांना वाहिलेले आहे. त्यात काही इतके दुर्मिळ शब्दकोश सापडतात, की त्यांना साधा हात लावायलासुद्धा परवानगी काढावी लागते. परंतू या कार्ड-प्रक्रियेमुळे महाविद्यालयाच्या ९९.९९% जनतेपर्यंत या दालनाची माहितीही पोहोचत नाही. इतकी पुस्तके साठवून उपयोगच काय, जर ती वाचकापर्यंत पोहोचत नसतील तर?

काही वाचनालयांची प्रवेश घेण्याची प्रक्रिया गुंतागुंतीची असते. इथल्या बर्‍याच जणांना माहित असेल, की अशियाटिक लायब्ररीचा प्रवेश घेणे हे महाकठीण कर्म आहे. त्यासाठी आधी तासाभराचा प्रवास करून मुंबईला जावे लागते, बरे हा प्रवास त्यातला सर्वांत कमी कष्ट देणारा भाग आहे. पुढे अनेक फॉर्म्स भरावे लागतात. सगळ्यात कठीण गोष्ट म्हणजे, तिथे २ वर्षांहून अधिक काळ सदस्यत्व असलेल्या २ व्यक्तींची शिफारस मिळवणे. ती मिळवल्यावरही लगेच आपल्याला सदस्यत्व मिळेल या भ्रमात राहून उपयोग नाही. त्यानंतर वर्षातून एकदा का दोनदा की त्याहून जास्त (नक्की कितीवेळा ते माहित नाही) वेळा जी मिटिंग भरते, त्यात या अर्जाचा विचार केला जाणार. आणि त्यानंतर कुठे सदस्यत्व मिळणार. माझ्या ओळखीची एक मुलगी गेले चार महिने ही मिटिंग भरण्याची वाट पाहत आहे. मला आता तिला सदस्यत्व मिळाल्यावर दोन वर्षे थांबावे लागणार आहे. अशियाटिक लायब्ररी ही मराठी पुस्तकांची लायब्ररी नाही हे ठाऊक आहे, परंतू सर्व वाचनालयांवर माझा गुंतागुंतीची प्रक्रिया हा एकमेव आक्षेप असतो, म्हणून सांगते आहे.

याऊलट कुठल्याही विश्वविद्यालच्या वाचनालयात पुस्तके घेण्याची प्रक्रिया प्रचंड सोपी असते. तिथे आपल्या डोळ्यांनी पुस्तके पाहता येतात. परंतू दुर्दैवाने फक्त तिथल्या विद्यार्थ्यांनाच त्याचा लाभ घेता येतो.

या सर्व बाबींमुळे माझे मराठी वाचन बरेच कमी झाले, तेव्हा ते वाढवण्यासाठी मी पुण्याच्या एका घरपोच सेवा देणार्‍या वाचनालयाचे सदस्यत्व घेतले. परंतू तिथेही मला हवी असलेली अर्धी पुस्तके मिळत नसल्याने निराशाच पदरी पडली. पालखीचा गोंडा सारखी १९व्या शतकातली पुस्तके जुनी आहेत म्हणून मिळत नाहीत हे कारण मी काही प्रमाणात खपवून घेईन. परंतू आसावरी काकडेसारख्या आजच्या काळातल्या लेखिकेचा कवितासंग्रह कसा मिळू शकत नाही?

याऊलट इंग्रजी पुस्तके इतक्या सहजी इंटरनेटवर उपलब्ध होतात, की तीच वाचली जातात. इंग्रजी पुस्तकांच्या बाबतीत तर गुटेनबर्गकृपेने द ओल्डर द बेटर अशी परिस्थिती निर्माण झाली आहे. याऊलट आपल्या कडची वाचनालये!

तेव्हा जर मराठी वाचनालयांना आपला वाचकवर्ग वाढवायचा असेल, तर त्यांना प्रवेशाची प्रक्रिया सुलभ करणे, पुस्तक घेण्याची प्रक्रिया सुलभ करणे, जास्तीत जास्त पुस्तके उपलब्ध करून देणे, आपल्या शाखा वाढवणे, घरपोच पुस्तकांचा पर्याय उपलब्ध करून देणे अशा गोष्टींचा तरी किमान विचार केला पाहिजे

याहूनही वेगळे काही उपक्रम करता येतील.
१- नभोवाणीवर एक पुस्तक घेऊन त्याचे रोज क्रमशः वाचन केले जाते. बर्‍याच गृहिणींना नव्या पुस्तकांची माहिती मिळण्याचा हा एकमेव स्रोत असतो. त्या वाचनानंतर हे पुस्तक आमच्या अमुक तमुक वाचनालयात उपलब्ध आहे अशी जाहिरात करणे
२- आपल्याकडच्या दुर्मिळ पुस्तकांचे अशा पद्धतीने वाचन करवून घेणे
३- आपल्या पुस्तकांचे थीम नुसार गट पाडून एका- एका गटाचे प्रदर्शन भरवणे. म्हणजे एखाद्या दिवशी फक्त दुर्मिळ पुस्तके, एखाद्या दिवशी फक्त स्त्री-लेखकांची पुस्तके इ.
४- आचार्य अत्रे कट्ट्याच्या धर्तीवर बागेत वगैरे व्याख्यात्यांची पुस्तक-विषयक व्याख्याने भरवणे. नव्या लेखकांना बोलवून त्यांच्या आगामी पुस्तकाबद्दल त्यांना बोलते करणे. हाच कार्यक्रम ग्रंथालयाच्या अमुक मजल्यावरच्या तमुल सभागृहात झाला, तर त्याचा उपयोग नाही. कारण त्याला फार कमी लोक येणार. याऊलट बागेत झाल्यास तिथे त्या कार्यक्रमाची पूर्वकल्पना नसलेली पण जाता जाता दिसले म्हणून कुतुहलाने आलेली लोकंही येऊ शकतील. वातावरण अधिक इन्फॉर्मल होईल.
५. जि पुस्तके दुर्मिळ आहेत, ज्यांचे प्रकाशन बंद झाले आहे, अशा पुस्तकांच्या झेरॉक्स प्रतीही ठेवल्या तरी चालेल. (यातला कॉपीराईटचा त्रास गेल्यानंत्र)

असो, आपण येथे उहापोह करून फारसा उपयोग होईल असे दिसत नाही.

राधिका

जर आईवडलांनी नाव नोंदवले, की दर महिन्याला अमुक वयाच्या मुला-मुलीसाठी पुस्तक पाठवा, तर वेगवेगळी पुस्तके घरपोच करता येतील.

मध्यंतरी लोकसत्ताने एक छोटेखानी पुस्तक प्रसिद्ध केले होते. इयत्ता १ ते ४ च्या विद्यार्थ्यांना आकलनक्षमतेनुसार सुचविलेल्या पुस्तकांची त्यात सुंदर सूची होती. आपण म्हणता त्या प्रमाणे कित्येक अश्रुत लेखकांची पुस्तके त्या सूचीमध्ये होती.

--------------------------X--X-------------------------------

इंद्रनिळाचा रंग बहरवी गिरिच्या अंगाला,
मधून जळाची शुभ्र शोभते ती मोहनमाळा,
चौबाजुला थाट दाटला हा हिरवाळीचा,
सृष्टिसतीने साज घेतला पाउसकाळीचा ||

मला वाटते की लोकांना लायब्ररी हवी असते फक्त ग्रंथालय नाही.

लोकांना ग्रंथालय / वाचनालय / अभ्यासिका असे सर्वच हवे असते. विशेषत: अभ्यासकांना, पत्रकारांना, लेखकांना तसेच विद्यार्थ्यांना आणि बहुतेक सर्व मुंमग्र शाखांमध्ये संदर्भ ग्रंथालय / वाचनालय / अभ्यासिका ह्या सर्व सुविधा एकत्रच उपलब्ध असतात आणि त्याही नाममात्र किंमतीत.

--------------------------X--X-------------------------------

इंद्रनिळाचा रंग बहरवी गिरिच्या अंगाला,
मधून जळाची शुभ्र शोभते ती मोहनमाळा,
चौबाजुला थाट दाटला हा हिरवाळीचा,
सृष्टिसतीने साज घेतला पाउसकाळीचा ||