अहो पेशव्यांनी घरातच जेवणावळी केल्या. त्यांना बाहेर जाऊन जेवायची वेळच आली नाही

खरे आहे. पुण्याहून पानिपतास आणि अटकेपारपर्यंतसुद्धा रोजच्यारोज, वेळच्या वेळी जेवणा(वळी)चे डबे पोहोचते करून देणार्‍या डबेवाल्यांच्या यंत्रणेची कार्यक्षमता वाखाणावी तेवढी थोडीच.

मुंबईच्या डबेवाल्यांच्या यंत्रणेचे विनाकारण कौतुक केले जाते. पुण्याच्या पेशवेकालीन डबेवाल्यांच्या मानाने त्यांची कार्यकक्षा खरे तर काहीच नाही.

>> श्री. प्रियाली यांचे विचार अजिबात पटत नाहीत.

सहमत आहे ! परिस्थितीतुन माणूस शहाणा होतो हे खरे आहे, पण माणसाच्या जडणघडणीत कोणाच्या तरी अनुभवाचा,शिक्षणाचा,संस्काराचा वाटा असतो. त्यामुळे इतिहासात महाराजांचे गुरु कोण याबद्दल पुरावे सापडत नसले तरी त्यांनी कणाकणाने विद्या गोळा केली असली पाहिजे व देवदत्त गुणांनी त्याचे चीज केले असले पाहिजे. हा शरदरावांचा विचार पटण्यासारखा आहे.

-दिलीप बिरुटे

१०० वर्षे हा कालावधी फार कमी आहे हो. :-)

परिस्थिती निर्माण झाल्यावर लगोलग राजा बनत नसतो. राजा बनण्यासाठी अनेक पोषक गोष्टींची आवश्यकता असते. शहाजीराजांचे राजकारण, महाराष्ट्राची दुर्दशा, महाराजांच्या शिकवणीसाठी असणारी मंडळी, आई, प्रजा यासर्वांवर आलेल्या परिस्थितीमुळेच राजांचे अनुभवविश्व वाढले आणि शिवाजीराजे घडले असे मला वाटते.

परिस्थिती शेकडो माणसांना शहाणे करते पण एखाद्यालाच कर्ता करते. नाहीतर, सर्वच राजे व्हायचे. परिस्थिती निर्माण झाली म्हणून तिचा फायदा उठवणारा एखादाच असतो. बाकी सर्व निर्माण झालेल्या परिस्थितीशी जुळवून घेण्याचा प्रयत्न करतात. त्यामुळे अजिबात न पटण्यासारखे काही आहे असे मला वाटत नाही.

असो.

अनेक मान्यवर बिझनेस स्कूलमधून पदव्या प्राप्त करणारे, गुणीजनांच्या शिकवण्या लावणारे अनेक गुणवान विद्यार्थी आहेत म्हणून धीरूभाई अंबानी अशा बिझनेस स्कूलच्या वाट्याला न जाताही यशस्वी उद्योजक बनतात ही केवळ त्यांनी अनुभवलेली परिस्थिती, जिद्द आणि परिस्थितीचा फायदा उठवण्याची ताकद यांतून. नाहीतर, अंबानी बनण्यास पोषक परिस्थितीही अनेक वर्षे होती आणि पुढील अनेक वर्षे राहील पण सगळेच अंबानी बनतील असे नाही.

बिरूटे म्हणतात,

पण माणसाच्या जडणघडणीत कोणाच्या तरी अनुभवाचा,शिक्षणाचा,संस्काराचा वाटा असतो.

पोषक परिस्थिती नसेल तर अनुभव कसे येणार? उत्तमोत्तम शिक्षण देऊन राजे घडत नसतात. :-)

ढोबळ मानाने परिस्थिती एकच मानू पण वैयक्तिक परिस्थिती सर्वांसाठी एकच नसते.

शहाजीराजांची वणवण, त्यांची मानहानी, त्यातून घडलेले त्यांचे व्यक्तिमत्व, शहाजी-जिजाबाईंची ताटातूट वगैरे परिस्थिती सर्वच समकालीन मराठी सरदारांमध्ये होती असे मला वाटत नाही.

याचप्रमाणे, ज्यांच्यावर अन्याय होत होते त्या सर्वांकडे जहागिरी वसवण्याची, शाह्या बदलण्याचे राजकारण करण्याची, उत्तम शिक्षक उत्पन्न करण्याची, जिजाबाईंसारखी महत्त्वाकांक्षी खमकी आई असण्याची परिस्थिती असेलच असे नाही.

धीरूभाईंचे उदाहरणही यासाठी आले की -

फारा वर्षांपूर्वी मला सांगितली गेलेली गोष्ट आहे. दंतकथा नाही, खरी आहे पण तपशील माझ्या लक्षात नाहीत.

मी ज्या टेक्स्टाईल मशिनरी बनवणार्‍या कंपनीसाठी प्रोजेक्ट करत असे तेथील एका अकाउंट ऑफिसरने सांगितलेला लहानसा किस्सा आहे. तो असा की ज्यावेळेस (कित्येक वर्षांपूर्वी) या कंपनीचे मालक एका मोठ्या टेक्स्टाईल कंपनीत मानाने मिटिंगा करण्यासाठी जात (नेमके आठवत नाही. बॉम्बे डाईंग वगैरे असावी) त्यावेळेस धीरूभाई स्कूटरवर धाग्यांची रिळे बांधून कंपनीच्या आवारात ताटकळत उभे राहात. त्यांना विचारणारेही कोणी नसे. आज सुस्थितीतून वर आलेले आमचे मालक तेथेच आहेत कारण ते आधीच सुस्थितीत होते यापेक्षा मोठे होण्याची महत्त्वाकांक्षाच नाही. फक्त आपला बिझनेस सांभाळत बसले परंतु धीरूभाई बघा कोठे पोहोचले.

तेव्हा, दोघांसाठी ढोबळ परिस्थिती तिच असली तरी वैयक्तिक परिस्थिती फार वेगळी असते आणि ती परिस्थिती अनेक गोष्टी शिकवून जाते.

बाकी, राजा कालस्य कारणम् याचा अर्थ माझ्या संस्कृताच्या अत्यल्प ज्ञानावरून असा वाटतो की राजा हाच (चांगल्या/ वाईट) काळाला कारण/कारणीभूत असतो. याचा शिवाजी घडण्यासाठीचा नेमका संबंध कोणता ते कळले नाही. शिवाजी राजा बनल्यावर त्याच्या शासनासाठी हे वाक्य लागू ठरेल कदाचित्.

अवांतरः राजा कालस्य कारणम् हे वाक्य महाभारतातील आहे आणि ते वेगळ्या संदर्भात येते असे वाटते.

युधिष्ठीर चिंतेने भीष्माला विचारतो की दुर्योधनाच्या राज्यात प्रजेची स्थिती कशी आहे? दुर्योधनासारखा दुष्ट शासनकर्ता लाभल्याने पिडीत आहे की हा काळच वाईट सुरू आहे. त्यावर भीष्म पितामह वरील वाक्य उच्चारतात आणि युधिष्ठिराला सांगतात की काळ (चांगल्या/वाईट) राजाला कारण आहे की राजा (चांगल्या/वाईट) काळाला कारण आहे याबाबत शंकित होऊ नकोस. काळ वाईट असेल आणि म्हणून राजा वाईट बनला तर याबाबत काहीच करता येणे नाही कारण काळ आपल्या हातात नाही पण (वाईट) राजाच (वाईट) काळाला काराण असतो हेच खरे आहे आणि यावरच तू विश्वास ठेव.

चू. भू. द्या. घ्या.

अगदी जुळे मुलांचे उदाहरण घेतले. राम और शाम.जन्मकुंडली जवळजवळ सारखीच १५ मिनिटांचा फरक. निर्माण झालेली सामाजिक,कौटुंबिक,आर्थिक परिस्थिती समानच.परिस्थितीमुळे येणारी संधी समानच. एक यशस्वी होतो दुसरा सर्वसाधारणच राहतो.

याचा संबंध गुरूशी कसा? एकाच वर्गात एकाच वयाची आणि एकच गुरू ज्यांना शिकवतो अशी ५० मुले पकडा. त्यातील एखादाच प्राविण्य मिळवून पहिला येण्याची शक्यता असते कारण त्याने आपली वैयक्तिक उन्नती कशी साधली हे त्या व्यक्तिवर अवलंबून असते. जुळ्या मुलांच्याबाबतही हेच. त्यांना समान गुरू मिळाले. समान विद्या मिळाली म्हणून दोघे यशस्वी होतीलच असे नाही.

साक्षात परमेश्वरही परिस्थिती निर्माण झाल्याशिवाय भूमीवर अवतरत नाहीत असे म्हटले जाते. ;-)