जी.ए.कुलकर्णींच्या काहीशा अपरिचित पुस्तकांपैकी एक म्हणजे १९८९ साली प्रकाशित झालेले 'कुसुमगुंजा' हे पुस्तक. या पुस्तकाची रचना व त्याचे नाव जी.एंनी आपल्या हयातीत ठरवले होते, मात्र या पुस्तकावर शेवटचा हात फिरवण्याइतका वेळ बाकी त्यांना मिळाला नाही. जी.एं च्या 'माणसे - अरभाट आणि चिल्लर' या पुस्तकाबाबतीतही असेच झाले आहे. पण 'माणसे' प्रमाणेच 'कुसुमगुंजा' हे पुस्तकही अपूर्ण किंवा कच्चे वाटत नाही.
'कुसुमगुंजा' हा जी.एंनी त्यांच्या हयातीतल्या वेगवेगळ्या टप्प्यांत लिहिलेल्या छोट्या कथांचा संग्रह आहे. यातल्या सर्व कथा जी.एंच्या नेहमीच्या कथांच्या तुलनेत अगदी लहान आहेत. 'एक मित्र - एक कथा' ही लेखसदृश कथा ही या संग्रहातील सर्वात मोठी. पण अस्सल प्रतिभावंताला वातावरणनिर्मितीसाठी भारंभार लिहावे लागत नाही, हा दृष्टांत देणार्‍याच जणू या कथा आहेत. या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत पुरुषोत्तम धाक्रस म्हणतात,'ज्याच्या लिखाणातील शब्द काढता येत नाही किंवा काढताना दहा वेळा विचार करावा लागतो तो लेखक महान - या पट्टीने मोजून घ्यावा असा हा लेखक असल्याचे इथे सतत जाणवते.' 'कुसुमगुंजा' तील कथाकथांवर जी.एंची अशी एक न पुसली जाणारी स्वाक्षरी आहे. अर्थात अट्टल जी.ए.प्रेमींना 'काजळमाया' किंवा 'पिंगळावेळ' च्या तुलनेत 'कुसुमगुंजा' मधील काही कथा किंचित खांडेकरी छापाच्या आणि बाळबोध (बालीश हा शब्द लिहायला हात कचरतो!) वाटण्याची शक्यता आहे (अगदी 'सोनपावले' मधल्या कथांइतक्या नसल्या तरी!) जी.एंना गूढकथा व काहीशा रहस्यमय छापाच्या कथांचेही आकर्षण होते हे एक, आणि आरंभीच्या काळात जी.एंच्या कथांवरील चेकॉव्हचा प्रभाव हे दुसरे लक्षात घेतले तर 'क्षुद्र', 'देवपूजा', 'लिरा', काळी आजी' या कथांमधून हळूहळू स्वतःच्या वाटेला जाणारे जी.ए. दिसू लागतात. जी.एंच्या पश्चात त्यांच्या काही हस्तलिखितांवरुन आणि ध्वनीफितींवरुन घेतलेल्या 'तपकिरी बी', 'कधी तरी','पिवळा पक्षी' वगैरे कथाही या संग्रहाची पाने वाढवण्यासाठी परचुरेंनी घातलेले पाणी आहे की काय असे वाटू लागते. पण या पुस्तकाच्या मध्यात असलेल्या 'चैत्र', 'लग्न', बारसे', ' फेड', ' सिनेमा', 'ग्रहण', 'गार्‍हाणे','होळी', 'एक मित्र-एक कथा' या कथा बाकी चोख बावनकशी आहेत. यातली 'अंधार' ही कथा खरे तर 'सांजशकुन' मध्ये कशी काय आली नाही याचे नवल वाटते. जी.एंच्या काही अप्रतिम दृष्टांतकथांपैकी ही एक. रखरखत्या उन्हातून प्रवास करणारे दोन प्रवासी. पैकी एक अंध. त्यांच्या वाटेत आलेला एक भव्य रुद्र तेजस्वी पुरुष.अंधाला प्रकाश म्हणजे काय ते माहीत नाही, तर त्या भव्य पुरुषाला अंधार म्हणजे काय हे माहीत नाही. त्याला प्रकाशाचा चिरंतन शाप आहे. हे एकदोनदा ऐकून त्या अंधाचा सहप्रवासी विचारतो,
"मनुष्याच्या वाट्याला दु:ख आलं, पण रात्रीच्या शांत विश्रांतीची देणगीही आली. ती सम्राटापासून दरिद्री माणसापर्यंत सगळ्यांना मिळते. हा अंध आहे. त्याला चांदण्याचं वैभव माहीत नाही, पाण्यावरील जरतारी नक्षी ठाऊक नाही. पण तोदेखील स्वतःच्या दु:खापासून स्वतःला अंधारात हरवतो. मग आपणंच असं का म्हणता?"
तो भव्य पुरुष किंचित हसला. ते हसणे आर्त होते. त्याचा आवाज भोवती पसरलेल्या उन्हाप्रमाणे धगधगीत होता.
"पण माझ्या वाट्याला मात्र चिरंतन प्रकाशाचा शाप आला. तू मानव असून भाग्यवान आहेस. हे मानवा, मी सूर्य आहे."
'चैत्र', 'लग्न', 'बारसे', 'फेड', 'सिनेमा' या कथा लहान मुलांभोवती फिरतात. यातल्या
विषयी मी पूर्वी लिहिले होते. 'फेड' हीसुद्धा अशीच एक सुरेख कथा. (गेल्या वर्षी एका कार्यक्रमात 'फेड' आणि 'पराभव' या जी.एंच्या कथांचे दूरदर्शनसाठी केलेले रुपांतर पाहिले होते आणि असले काही जी.एंच्या हयातीत झाले नाही याचेच समाधान वाटले होते!) 'ग्रहण' हीसुद्धा अशीच एक खास जीएस्पर्श असलेली कथा. पावसात भिजत ग्रहणाचे दान मागायला आलेल्या म्हातारीच्या कटकटीला कंटाळून दादूभट एक फाटका सदरा देतो खरा, पण काही उनाड टाळकी हिसकाहिसकी करुन त्या सदर्‍याचा एक हातच फाडून पळवून नेतात. त्या पोरांवर चिडलेल्या दादूभटाकडे बघून म्हातारी हसत म्हणते,"हेच तर बेस झालं दादा. म्हातारीची कटकट र्‍हायली नव्हं! नाही तर बघा, डोळे फोडून घेत म्हातारीलाच उसवत बसावं लागलं असतं सगळं किचकट्ट! पोरांनी उपकारच केला की डोंगराएवढा. अवो, आता काय सांगायचं नशीब? माझ्या पोरग्याला पुरा उजवा हातच नाही वो दादा!"
'गार्‍हाणे' ही तसे विशेष काही कथासूत्र नसलेली पण उत्तम कथा. संततीसौख्याला पारख्या झालेल्या रमाकाकूंचे ते एक व्यक्तिचित्रच. पण जी.एंचा स्पर्श या व्यक्तिचित्राला विलक्षण उंची देऊन जातो. तसलेच एक व्यक्तिचित्र 'एक मित्र-एक कथा' मध्ये आहे आणि इथे बाकी हा माणूस हयात असता तर आपण त्याला भेटायला गेलो असतो असे मला वाटून गेले. जी.एंसारखेच पराकोटीचे पूर्वग्रह आणि इसाळ बाळगून असलेला हा तर्कटी डोक्याचा खरखरीत माणूस पण साबणाच्या वड्यांसारख्या एकसारख्या एक दिसणार्‍या मऊ बुळबुळीत माणसांमध्ये हा आणूस एक उग्र ओरखडा काढून गेला असावा असे वाटले. याच कथेत एका जहाजावरील गर्भार मांजरी व बुशमास्टर साप यांच्याविषयी 'अर्गसी' मासिकात प्रकाशित झालेल्या एका कथेचा उल्लेख आहे. या कथेचे भाषांतर करण्याचे मनात असूनही ते जी.एंकडून झाले नाही याची जी.एंना चुटपूट लागलेली दिसते. तशी ती आपल्यालाही लागते.
आणि या संग्रहाचाचा शेवट करणारे ते दीड पानाचे व्याकूळ टिपण - 'निरोप'. आपल्या शर्तींवर ताठ मानेने जगून, लेखन, वाचन, चित्रे, चहा, पुस्तके, सिगारेटी यांच्यात शांत गावात रमून आणि जनांच्या गलबल्यातून सतत दूर राहून कुणाच्या नकळत पलीकडे निघून गेलेल्या एक तपस्व्याचा निरोप. 'माझे हात रिकामे दिसले तरी ते रिते नाहीत' असे दिंडी उघडणार्‍या द्वारपालांना सांगणारा निरोप. धुळीने भरलेल्या अनवाणी पण रोख पावलांनी घेतलेला निरोप.आणि या निरोपाचीही जी ए याचना करत नाहीत, तर पुस्तक वाचताना पान उलटावे तितक्या सहजपणाने हातातले हात सोडवून घेऊन अंधारात निघून जातात. 'काही झाले तरी माझ्या आयुष्यभर तू सांगाती सहप्रवास केलास. आता आपले मार्ग निराळे होत आहेत. अशा या अंतिम क्षणी तू मला मुक्त मनाने निरोप दे. कारण आता मी निघालो आहे. मला स्वच्छ निरंजन मनाने निरोप दे' हे वाचताना काळा चष्मा लावलेला, मधोमध भांग पाडलेला, तपकिरी रंगाचा कोट घातलेला हा माणूस हळूहळू दिसेनासा होतो. त्याच्या हातातील जळत्या सिगारेटचे टोक काही काळ अंधारात चमकत राहाते. नंतर तेही दिसेनासे होते. आपले पुस्तक वाचून संपलेले असते.
जेमतेम सव्वाशे पानांचे पण विलक्षण अनमोल असे हे पुस्तक माझ्या संग्रहात आहे.
कुसुमगुंजा
परचुरे प्रकाशन मंदिर
आवृत्ती पहिली १० जुलै १९८९
मूल्य १२५ रुपये