,एहोळॆ,बदामी आणि पट्टडकल

विजापुरपासून १२५-१५० किलोमीटर अंरावरची तीन गावे. एकमेकातील अंतरही ४०-५० कि.मि. गावे तशी लहानच म्हणावयास पाहिजेत. पण आता वर्ल्ड हेरिटेजमुळे जागतीक नकाशावर आलेली. बदामी (वातापी ) व एहोळी पूर्वी कर्नाटकच्या राजधान्या होती. पण नंतर हळुहळु मह्त्व कमी कमी होत गेले. ४० वर्षांपूर्वी तर उतरावयाची चांगली सोयही नव्हती.आता चांगली सोय आहे म्हणतात. चार पाच दिवसांचा वेळ काढून विजापुर-एहोळी-पट्टडकल-बदामी-विजयनगर अवष्य पहा. ही तीन गावे तशी शेजारी शेजारी असल्याने त्यांचा विचार एकत्रच केला पाहिजे. पहाण्यासारखे काय आहे? भरपूर आहे. हा, हळेबिडू,बेलूर, वेरुळ, कोणार्क, इत्यादी उत्तरकालीन मंदिरांसारखे विकसित शिल्प येथे नाही. परंतु ही देवळे विकसित कशी झाली हे मात्र इथेच पहावयास मिळेल.

देवळॆ हळूहळू विकसित झाली. प्रथम इमारत लहान होती, १०-१५ मि.वर्ग. पण जेंव्हा देऊळ मोठे करावयाचे ठरवले तेंव्हा दोन पर्याय उपलब्ध झाले. (१) लांबी-रुंदी वाढवणे किंवा (२) उंची वाढवणॆ. या विस्तारित वास्तूमध्ये खिडक्या, खांब, जाळ्या, रुपके, मूर्ति, कोठे व कशा वापरावयाच्या, छप्पर कसे करावयाचे या सर्व गोष्टींचा विचार सुरू झाला. निरनिराळ्या जुळणीं (COMBINATIONS) प्रमाणे निरनिराळ्या शैलींचा (नागरी-द्राविड)/ उपशैलींचा(चंदेल-मालव-परमार-होयसाळ) उगम झाला.पण या सर्वांची सुरवात तर कुठेतरी व्हावयाला पाहिजे ना. एक विचारसरणी अशी की ही सुरवात एहोळे-पट्टडकल येथे झाली. तेथील एक जण म्हणाला " मी ऊर्ध्व ( vertical) गमनी पद्धत वापरणार." त्याने एक-दोन देवळॆ बांधली. त्यातून नागर शैली विकास पावली. दुसरा म्हणाला " मला ऐसपैस, लांब-रुंद देउळ पाहिजे, भले छप्पर सपाट, गजपृष्ट राहीना का" (Horizontal). त्यानेही तसा प्रयत्न केला. त्यातून द्राविड शैली विकास पावली. नागर व द्रविड दोनही शैलींची मंदिरे तुम्हाला येथे पहावयास मिळतील. वेरुळचे कैलास लेणे कशावरून "बेतले" ? येथे विरुपाक्ष मंदिर पहा. दुर्गा मंदिर पहा, पापनाथ पहा, लाडखान पहा, सर्व हिंदुस्तानातील देवळांची सुरवात पहावयास मिळेल. The Big Bang starts here. एहोळे येथे तर हा विकासाचा उपक्रम काही शतके चालू होता. सुरवात करतांना बुद्ध कलेचा उपयोग केला गेला पण हळूहळू स्वतंत्र शैली निर्माण झाल्या. काही पूर्णावस्थेतील, काही अर्धवट सोडलेली, काही गिरिशिल्पे असे सर्व काही तुम्हाला येथे पहावयास मिळेल. श्री.
धनंजय यांनी दुर्गा मेंदिराची उत्तम छायाचित्रे दिली असल्याने व या लेखाच्या संदर्भात आणखीही काही मिळण्याची शक्यता असल्याने आज ह्या देवळाचा विचार करू.

देवळाचा पदविन्यास देत आहे. त्यावरून माहिती वाचणे व छायाचित्रे पहाणे सोपे जाईल.

देऊळ मुळात विष्णूचे किंवा सूर्याचे असावे. विधान "चाप " परंपरेतील आहे, म्हणजे बौद्ध मंदिरासारखे. मुख्य वास्तू १८ मी. लांब व ११ मी. रुंद असून भद्राची लांबी ७ मी. आहे. एकात एक तीन परिसर असून प्रत्येकाची उंची दुसऱ्यापेक्षा जास्त आहे. गाभारा चापाकार आहे.प्रदक्षिणा मार्ग व आठ खांब यांना वेढणाऱ्या भिंतीला जाळ्या आहेत.(फ़ोटोत दिसतात.) पीठ, उपपीठ व गाभाऱ्याचे लहानसे जोते(उप-उप-पीठ) अशी व्यवस्था. गाभाऱ्याचे छप्पर सर्वात उंच, दुसऱ्या परिसराचे कमी उंच बाहेरच्या परिसराचे त्याच्याही खाली. मूळ पीठच उंच असल्याने हे छप्पर जमिनी पासून २० फ़ूटापेक्षा जस्त उंच येते.गाभाऱ्यावरील शिखर पूर्णावस्थेत नाही पण ते चौकोनी असल्याने चापाकार गाभाऱ्यावर विपरीत (odd) वाटते.पीठ,उपपीठ सालंकृत आहेत. खांब प्रशस्त, चौकोनी व भक्कम आहेत. मुखमंडपावरील स्तंभांना जोडून मिथुन मूर्ती आहेत. स्तंभांना साजेसे तरंगहस्त असून तुलाभार प्रेक्षणीय आहेत. दरवाज्याला अनेक शाखांची चौकट असून दोनही बाजूसर्धास्तंभ्कपोताकार तुला आहे.गणेशपट्टीवरील ललाटबिंबावर गरुड. मूर्ती असून तीने पकडलेले नाग द्वारशाखेच्या पायथ्यापर्यंत पोचतात. नागर शैलीच्या या मंदिराचे वैशिष्ट्य़ म्हणजेचापाकार आकार, येथील इतर नगर शैलीच्या मंदिरात हा चौरस वा आयताकार दिसतो.

पट्टडकल येतील पापनाथ मंदिर हे नंतरच्या काळातील . या मंदिरावर तोपर्यंत रुजलेल्या द्राविड पद्धतीचा ठसा काही प्रमाणात दिसतो. म्हणजे संमिश्र पद्धतही हाताळून पाहिली गेली. गाभाऱ्याचा व विमानाचा भाग तसेच आतील सजावट नागरी पद्धतीची व समोरचा लांबलचक पट्टा द्राविड पद्धतीचा.

बदामी येथील गिरिशिल्पाचे एक छायाचित्र देऊन आज थांबू. पुढील भागात गिरिशिल्पे.

शरद