लेख आवडला. माहीतीपूर्ण आहे. पारिभाषिक शब्दांची सूची आवडली. पुढच्या लेखांबद्दल उत्सुकता. एक प्रश्न (जर पुढील लेखात आला तर उत्तम): बुद्धस्तुपांचा इसवीसनानंतरच्या देवळांशी लावलेला संबंध समजू शकतो. पण वेदांमधे मंदीर रचनेसंबंधी माहीती होती तसेच पातंजली (की पाणिनी? का इ.स.पुर्वीचे दोघेही?) यांनी पण त्यासंदर्भात लिहीले आहे असे ऐकल्याचे आठवते. नंतर शोधून माहीती मिळाल्यास येथे लिहीनच पण त्यासंबंधी माहीती असल्यास अवश्य लिहावी.

अतिशय माहितीपूर्ण
पुढील भागांच्या प्रतिक्षेत

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

अगदी जतन करावा असा हा लेख आहे. खूपच माहिती मिळाली. नेटवर मिळालेली चित्रे लावण्याचा प्रयत्न करते. (बरीचशी चित्रे सर्व्हे ऑफ इंडिया आणि शेवटचे युनिव्र्सिटी ऑफ पेनसिल्व्हेनिया येथील डिजिटल लायब्ररीतून)
चुकले असल्यास कृपया सुधारणा सुचवाव्या.

अर्धमंडप

हे अर्धस्तंभ का?
रथ म्हणजे काय ते नक्की कळले नाही.

आमलक

मंडप
यातील वॉक-थ्रू मध्ये जो चौथरा आहे तो म्हणजे उपपीठ का?
यात स्तंभांचा वरील भाग - फ्लेअर / ब्रॅकेट .

यू. पेन. दुवा : ब्रॅकेट

लेख माहितीपूर्ण आहेच पण चित्रे असतीतर आणखी सुबोध झाला असता असे वाटत होते. चित्रा यांनी नेमके तेच केल्याने तीही अडचण दूर झाली.

१. वाङ्मयीन उल्लेख
मी लेखातच म्हटले आहे की ३ ऱ्या शतकापूर्वीच्या वाङ्मयात देवळांचे उल्लेख मिळतात त्याअर्थी देवळे होतीच.पण ती बहुदा मातीची/लाकडांची असावीत. त्यामुळे
ती आज पहाता येत नाहीत. पूरातत्त्व जाणकारांच्या मताप्रमाणे ती सुरवातीला गोलाकार झोपड्यांसारखी असावित. (वर झावळ्या? ). टिकावू नसल्याने ती आज पहाता येत
नाहित.

२. अर्धमंडप/अर्धस्तंभ
अर्धमंडप हा आकाराने लहान (निम्मा) मंडपच. जमा झालेल्या माणसांना बसण्यास जागा पाहिजेच.मंडपाला भर (Suppliment) म्हणून अर्धमंडप. आजही देवळात
लग्ने लागतात. दक्षिणेत त्याला "कल्याणमंडप" म्हणतात.
अर्धस्तंभ हा हल्लीच्या भिंतीतील column प्रमाणे अर्धवट दिसणारा. तो मोकळा असेल तर पूर्ण दिसतो, भिंतीत गाडला गेला तर अर्धा.

३. रथ.
सपाट भिंतीपेक्षा मागेपुढे झालेली भिंत सुशोभित दिसते. यातील पुढे आलेल्या भागाला रथ म्हणतात. उभी पट्टी म्हणा ना. चित्रात रथ व आमलक दाखविले आहेत.

४. उपपीठ
पीठ ... जोते. उपपीठ ... दुय्यम जोते. जोत्यावरील उंचीने व आकाराने लहान असलेले जोते.

५. चित्रे.
चित्रे येणार आहेतच. पण तिगवा किंवा सांची येथील पहिल्या देवळांची चित्रे मिळाली नाहित. चित्राताई देणार आहेत, उत्तमच.

६. सूची.
सूची देतांना शब्दांपुढे जागा सोडली होती. चिकटवल्यानंतर ती नाहिशी झाली. मागे कबूल केल्याप्रमाणॆ माझे संगणकाबद्दलचे ज्ञान मोठे शून्य. सहाय्यकडे मदत मागितली आहे. तूर्तास क्षमस्व.

शरद

लेखमाला होणार आहे.

पुढील लेख वाचायची उत्सूकता वाढलेली आहे.

लेख आवडला. पु.ले.शु. वेळ झाला की सविस्तर प्रतिसाद देईनच.

या विषयावर चांगली लेखमाला हवीच होती. पहिल्याच लेखाने अपेक्षा पूर्ण होणार याची खात्री पटली. प्रकाशचित्रे, रेखाचित्रे दिल्यास उत्तम.

काही निरीक्षणे -

बुद्ध-जैन धर्मांच्या आधी धर्म होता तो "वैदीक धर्म". त्यात इंद्र, वरूण इत्यादी देवता होत्या, यज्ञ होता, पण या गोष्टी देवालय बांधावयाला सोयिस्कर नव्हत्या.

-मागे एका चर्चेत म्हटल्याप्रमाणे वैदिक धर्मियांची एक अंडाकार 'हिरण्यगर्भ' मूर्ती असे. पण तिची देवळे मात्र आढळत नाहीत.

महत्त्वाचे म्हणजे केरळमधील एका परंपरेनुसार मोठ्या प्रमाणावर (उत्सव स्वरुपात) यज्ञ केल्यावर तेथील वेदींसह मंडप (यागशाला) जाळून टाकण्याची प्रथा आहे. ही परंपरा वेदिक काळापासून चालत आल्याचे हे नम्बुद्री अग्नीहोत्री सांगतात. (हे सर्व एका दूरचित्रवाहिनीवर काही महिन्यांपूर्वी प्रत्यक्ष पाहिले होते. जालावर बरेच शोधले तेव्हा हा संदर्भ मिळाला :) यज्ञपुच्छम विभागातील 'त्रेताग्नी' पहा.)
तसेच या नम्बुद्री यागशालेच्या निर्मितीची पूर्ण माहिती उपलब्ध आहे. ही सुद्धा एकप्रकारे स्थापत्यकलाच म्हणावी लागेल. ही वैदिक आर्यांची देवळे म्हणता येतील काय?

ही नम्बुद्री यज्ञप्रथा जर खरोखरच वैदिक काळापासून चालत आलेली असेल तर वैदिक हिंदूंची देवळे न सापडण्याचे कारण स्वच्छ आहे.

बौद्ध-जैन स्थापत्यकलेमुळे कलाकार कलेत आणि तांत्रिक बाबतीत परिपूर्ण होते. काय करावयाचे सांगा. कसे करावयाचे आम्ही बघू. बुद्ध हवा? बुद्ध घ्या. शंकर हवा? शंकर घ्या; तितकाच सुंदर. काय बांधावयाचे, कसे बांधावयाचे ते ठरवण्यास एक दोन शतके लागली. हा काळ चाचपणीचा (trial and error) होता.

-हिंदू देवळांची स्थापत्यकला विकसित होण्यास चाचपणीचा काळ एक-दोन शतकांचा होता हे विधान साधार असेलच. पण बौद्ध - जैन स्थापत्यकला विकसित होण्यास चाचपणीची (trial and error)किती शतके लागली असावीत?

आणि तिगवा मंदिराचे छायाचित्रः

बुद्ध-जैन स्थापत्यकलेचा देवळांवरचा परिणाम

बुद्धाच्या निर्वाणानंतर लगेचच त्याच्या अवशेषावर (उदा. दात ) इमारत बांधावयास सुरवात झाली. तसेच विहार, चैत्य यांचीही उभारणी सुरू झाली. हा काळ सुमारे इ.स.पूर्व ४०० च्या आधी. बौद्ध धर्माचा ओसर इ.स. ३०० ते ४०० धरला तर जवळजवळ ७०० वर्षे ही बांधकामे चालू होती. या काळात चाचपणी होत असणारच.हिंदू देवळांची लाकडी किंवा कच्च्या विटांची बांधकामे आधीपासून चालू असली पाहिजेतच कारण वाङ्मयात तसे उल्लेख मिळतात. कबूल. पण दगडांची देवळे तिसऱ्या शतका नंतरचीच मिळतात. त्या काळच्या स्थपती समोर विहार, चैत होते आणि देवळे बांधताना तो त्यांचा उपयोग करणारच. आधाराबाबत म्हणाल तर बौद्ध कलेचा देवळांच्या बांधणी वरचा परिणाम यावर (थोडेसे) लिहीन. सुरवातीला म्हटल्याप्रमाणॆ विषयाचा आवाका मोठा असल्याने सगळ्याच गोष्टींबद्दल लिहणॆ अवघड आहे. क्षमस्व. तिगवा येथील देवळाचा फ़ोटो दिलात हे छान झाले. धन्यवाद. आता त्या देवळाबद्दल लिहताना माहिती देणे सोपे जाईल.

शरद

देवळांवर प्राणी, फुले पाने असे काही कोरलेले नेहमीच आढळते. पण कुठचीही अवजारे, शस्त्रे अशी देवळावर कोरलेली पाहिली आहेत का? तसेच प्राणी जसे हमखास दिसतात तसे पक्षी कोरलेले दिसतात का?