चर्चेचा विषय आवडला.

सर्वप्रथमः मी सुरवातीच्या काही चर्चांमधे अथवा इतरत्र लिहीले आहे की, जे काही ज्या संकेतस्थळाचे म्हणून नियम अथवा हेतू असतील त्यामधे बसणारे लेखन एकतर तेथे करा अथवा नवीन संकेतस्थळ काढा :-). अर्थात त्याच बरोबर संकेतस्थळचालकांना (केवळ उपक्रमच असे नव्हे तर इतर कुठलेही) सभासदांना आवडेल, आकर्षित करता येईल अशा पद्धतीचे बदल मूळ धेय/उद्दीष्ट न बदलता कसे करता येतील याचा विचार करायला हवा असे नक्की वाटते. हे मोठमोठ्या संस्थापण करतात तर आपण केले म्हणून काही बिघडत नाही असे वाटते, अर्थात "डायल्यूशन" न करता.

आता चर्चेतील प्रश्नांची उत्तरे:

१. उपक्रमावरील लेख हे मनोगत किंवा मिसळपावावरील लेखांच्या धाटणीपेक्षा वेगळे असावेत हे तुम्ही कसे ठरवता?

२. लेख लिहिताना काही निकष डोळ्यासमोर ठेवता का? काही अटींची पूर्तता करता का?

३. लेखासाठी लागणारे संदर्भ शोधताना तुमचा बराच वेळ खर्च होतो का? तो खर्च होताना तुम्हाला समाधान वाटते की कधी एकदा लेख टाकतो आणि प्रतिसाद येतात ते पाहून समाधान वाटते?

बाकी तांत्रिक लेखनासंदर्भात म्हणलेले मुद्दे पटले. सारांश सांगणे हा चांगला मुद्दा लेखा संदर्भात होवू शकतो पण त्याला काही मर्यादा राहतील असेही वाटते. "...." देण्याची मला इथे लिहायला लागल्यापासून सवय झाली आहे, का ते माहीत नाही. पण बर्‍याचदा ह्यात अजून बरेच काही लिहीता येईल अथवा एखादा विषय जास्त चघळायचा नाही असे सांगावेसे वाटते तेंव्हा मी असे कुठेतरी वापरतो. त्याच बरोबर येथे लिहायला लागल्यापासून स्माइलीज् ची पण सवय झाली आहे...

तपासणी नक्की करावी, विशेष करून जर लेखन हे माहीतीपूर्ण लेख असेल तर.

मात्र मला सर्वात महत्वाचा मुद्दा "माहीतीपूर्ण लेखांच्या" संदर्भात वाटतो, तो वरील प्रश्न क्रमांक#२ शी संदर्भात आहे: बर्‍याचदा लेख हे संदर्भहीन असतात. त्यात कधी कधी खूप चांगली माहीती असते, म्हणून अथवा काहीतरी त्यातील न पटल्याने, पण जर का संदर्भ मागितले, तर लेखकाला ते "ऑफेन्सिव्ह" होते. तसे ते वास्तवीक होऊ नये असे वाटते. तसेच जर का आपण कुठलेही वाचून लिहीत असलो तर त्याचा संदर्भ सांगणे, शक्यतोवर दुवा देणे हे स्वतःवर बंधन घालून घेतले पाहीजे असे वाटते.

असो.

डिसक्लेमरः मोठ्ठा असला तरी हा लेख नसून प्रतिसाद आहे. म्हणून तो तपासणी न करताच देत आहे! ;)

मुळ लेख व विकास यांचा प्रतिसाद दोन्ही आवडले.

१. उपक्रमावरील लेख हे मनोगत किंवा मिसळपावावरील लेखांच्या धाटणीपेक्षा वेगळे असावेत हे तुम्ही कसे ठरवता?

वाचकगण वेगवेगळा आहे हे लक्षात ठेवून, आणि संकेतस्थळाची उद्दिष्ट्ये काय आहेत ते लक्षात ठेवून मी लिहितो. अन्यत्र मी कविता, लघुकथा, आणि स्फोटक चर्चाप्रस्ताव (भरकटत जाण्यातच त्यांचा हेतू असतो) लिहिलेले आहेत. उपक्रमावर माझे लेखन अनेक प्रकारचे आहे. (अ) ऊहापोहात्मक लेख - हे दीर्घ चर्चाप्रस्ताव आहेत, आणि २-३ लोकांशीच सांगोपांग चर्चा प्रतिसादांत झालेले आहेत; (आ) माहिती देणारे लेख; (इ) एक [माझ्या मते सर्वात वैयक्तिक महत्त्वाचा] मूळ विचार [ओरिजिनल] लेख; (ई) तात्विक चर्चांची भाषांतरे; (उ) छायाचित्रे, वगैरे

२. लेख लिहिताना काही निकष डोळ्यासमोर ठेवता का? काही अटींची पूर्तता करता का?

होय. वरीलपैकी कुठल्या प्रकारचा लेख/चर्चाप्रस्ताव आहे, त्याची सुरुवातीला कल्पना असते.

३. लेखासाठी लागणारे संदर्भ शोधताना तुमचा बराच वेळ खर्च होतो का? तो खर्च होताना तुम्हाला समाधान वाटते की कधी एकदा लेख टाकतो आणि प्रतिसाद येतात ते पाहून समाधान वाटते?

दोन्ही.

तांत्रिक लेखांबद्दलचे तुमचे विवेचन आवडले. जे व्यावसायिक निबंधलेखन करतो, त्यात प्रत्येक नियतकालिक त्यांचे आकृतिबंध देते. म्हणजे सुरुवातीचे संक्षिप्तकथन (ऍब्स्ट्रॅक्ट) लिहिताना काय मुद्दे आले पाहिजेत, प्रस्तावन-सामग्री-विश्लेषण-टिप्पणी (किंवा असेच काही) लेखाचे स्वरूप असावे... हे सगळे ठरवून सूचना संपादक आधीच देतो.

त्या मानाने उपक्रमावरील माझे लेखन धाटणीच्या दृष्टीने बरेच स्वतंत्र/स्वैर असते.

प्रियालीजी,

आपला लेख अतिशय सुरेख आणि मुद्देसूद वाटला. या प्रतिसादाद्वारे सदर लेखात मांडल्या गेलेल्या प्रत्येक मुद्द्याशी मी सहमती व्यक्त करतो..

हा लेख वाचून आपल्याबद्दल असलेला आदर दुणावला आहे!

आपला,
(फ्यॅन) तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

लेखन कसे करावे याचे उत्तम मार्गदर्शन. मराठी लेखनात अर्धगोल आणि चौकोनी कंसांच्या अर्थात फ़रक असतो हे माहितच नव्हते. छान
माहिती मिळाली. आता या पुढे जास्त विचारपूर्वक लेखन करण्याचा प्रयत्न करेन. जर एकाही वाचकाला कंसांमुळे वाचन करावेसे वाटत
नसेल तर मा. संपादकांनी या बद्दल नवीन लेखकांना सुरवातीसच जाणीव करून द्यावी. वाचन ( शक्य तेवढे )सुवाच्य करण्याचे प्रयत्न करीन असे आश्वासन देणारा,
शरद

चर्चेत उपस्थित केलेल्या प्रश्नांची उत्तरे -

१. उपक्रमावरील लेख हे मनोगत किंवा मिसळपावावरील लेखांच्या धाटणीपेक्षा वेगळे असावेत हे तुम्ही कसे ठरवता?
मी आजकाल फक्त उपक्रमवरच लिहितो. पूर्वी मनोगतवर लिहीत असे. पण उपक्रमवर लिहिण्यासाठी धाटणीत बदल करावा असे वाटले नाही.

२. लेख लिहिताना काही निकष डोळ्यासमोर ठेवता का? काही अटींची पूर्तता करता का?
वाचनीयता, नावीन्य, महितीची उपयुक्तता, विचारांना खाद्य पुरवण्याची क्षमता, या गोष्टी डोळ्यासमोर ठेवतो. वाचकांना काय शंका येऊ शकतात याचाही विचार करतो. शब्दसंख्या साडेतीनशेहून ज्यास्त होऊ नये याची काळजी घेतो. (मात्र सृजनशीलतेवरील लेखांत ही मर्यादा पाळणे शक्य झाले नाही कारण वैचारिक सलगता कायम ठेवणे महत्वाचे वाटले). शक्यतो संदर्भ देतोच. ऐकीव माहिती असेल तर तसे लिहितो. याबाबतीत मी स्वतःशी प्रामाणिक राहतो.

३. लेखासाठी लागणारे संदर्भ शोधताना तुमचा बराच वेळ खर्च होतो का? तो खर्च होताना तुम्हाला समाधान वाटते की कधी एकदा लेख टाकतो आणि प्रतिसाद येतात ते पाहून समाधान वाटते?
संदर्भ शोधायला कधीकधी बराच वेळ लागतो. मित्रांशी संपर्क साधावा लागतो. लेखांत बदल करावे लागतात. बहुतेक वेळा अगोदर मसुदा तयार करतो. थेट उपक्रमवर टाइप करायला घेत नाही. (अगदी प्रतिसाद सुद्धा). लेख माझ्या दृष्टीने लेख चांगला उतरला की बरे वाटते. लेखाच्या बिनचूकपणाविषयी खात्री झाल्याशिवाय मी तो सुपूर्त करीत नाही. प्रतिसादांबद्दल उत्सुक असतो पण मला वाचनसंख्या महत्वाची वाटते.

चांगला चर्चाविषय. सध्या मी फक्त उपक्रमावर (आणि माझ्या ब्लॉगवर) लिहीतो. आणि इथेही मी १००% तांत्रिक(!) असे लेख फारच कमी लिहीले आहेत त्यामुळे चर्चेमधील सर्व निकष त्याच क्रमाने पाळतोच असे नाही. व्यावसायिक क्षेत्रात जेव्हा निबंध लिहीतो तेव्हा (धनंजय यांनी म्हटल्याप्रमाणे) जसे नियतकालिक असेल तसे त्यांचे नियम अत्यंत काटेकोरपणे (फॉंटपासून ते रचना, इष्टाइल इ.) पाळावे लागतात. त्या मानाने उपक्रमावर बरेच स्वातंत्र्य मिळते. लेख लिहीताना एक सामान्य आकृतीबंध डोक्यात असतो. प्रथम विषयाची ओळख, नंतर मसुदा आणि मग सारांश. संदर्भ असतील तर देतोच आणि कधीकधी हे शोधायला वेळही लागतो. याचा व्यत्यास म्हणजे जर एखाद्या विषयासाठी मला दिवसेंदिवस संदर्भ शोधावे लागत असतील तर याचा अर्थ मला त्या विषयात त्या क्षणी फारसे ज्ञान नाही आणि लेख लिहायची घाई करू नये असा घेतो.

थोडे मसविषयी. (खरे तर हा विषय एनसायक्लोपीडीयात घालण्याच्या तोडीचा आहे.) आणि इथे लिहायला कधीकधी नाखुषी का वाटते त्याविषयी. अर्थात त्यातले त्यात उपक्रमावर याचे प्रमाण फारच कमी आहे हे मान्य. कुठल्याही लेखनावर असहमती किंवा टीका करणारा प्रतिसाद दिला तर लेखकाला तो वैयक्तिक अपमान वाटतो. अर्थात याचे कारण असे आहे की बरेचदा वैयक्तिक अपमान करण्यासाठीच विरोधी कंपूंमधून असे प्रतिसाद दिले जातात. हे दुष्टचक्र आहे. दुसरे म्हणजे घाटपांडे यांनी इतरत्र म्हटल्याप्रमाणे सादक कोण आहे ही फारच महत्त्वाची गोष्ट आहे. अगदी ब्लॉगविश्वातही आपापल्या मित्रमैत्रिणींच्या ब्लॉगनाच प्रतिसाद दिले जातात. हे एका पातळीवर ठीक आहे पण याचा अतिरेक झाला तर नको वाटते. शेवटी आपण इथे का येतो याचे प्रत्येकाचे निकष वेगवेगळे असणार. मी तरी सादक कोण आहे याची पर्वा न करता विषय जसा आहे आणि जसा मला (जर) समजला त्याप्रमाणे प्रामाणिक प्रतिसाद देण्याचा प्रयत्न करतो. माणूस हा सामाजिक प्राणी आहे हे मान्य पण त्याचे दुसरे टोक म्हणजे इथे लोकसभेप्रमाणे पार्ट्या तयार होत असतील तर मला व्यक्तिशः त्यात सीता(स्त्रियांचे समान हक्क :-) ) वाटत नाही.

----
परदेशी वूडी ऍलनपेक्षा देशी करण जोहर कधीही श्रेष्ठ असतो.

उपक्रमवर आतापर्यंत झालेल्या लिखाणात तुम्हाला आवडलेले लेख कोणते?- की जे तुम्ही सांगितलेल्या नियमाचे पालन जवळपास करतात. त्याचा संदर्भ दिल्यास तसे लेख वाचुन तुमचे मुद्दे आणखी ठळकपणे समजतील् असे वाटते.

चांगला चर्चा विषय आहे आणि बरेच मुद्दे आले आहेत. उपक्रमावर अनेकदा चांगले लेखन/चर्चा काही उपद्रवी सदस्यांमुळे भरकटलेले अनुभवले आहे. चांगल्या लेखनाच्या मार्गदर्शना सोबतच उपद्रवी सदस्यांना आवर घालणारे नियम बनणे हे सुद्धा गरजेचे आहे. अनेकदा फक्त वाचक असणारे सदस्य उपद्रवी सदस्यांच्या भितीने लेखनच करत नाहीत. हे मार्गदर्शन उपयोगी आहेच. त्यासोबत प्रशासनाची करडी नजर सुद्धा गरजेची आहे. नाहीतर लेख/चर्चा कितीही चांगले असले तरीही प्रतिसादातील उपद्रव मुल्यांमुळे तो दर्जाहिन बनतो.
याच सोबत, काही विशिष्ठ प्रकारचे लेखन होताना त्यासाठी मार्गदर्शक तत्वे बनण्याची गरज आहे. उदाहरण द्यायचे झाले तर पुस्तक परिचय, छायाचित्राचा दुवा देताना काय करावे (ज्यांना तांत्रिक माहिती नाही त्यांना हे गरजेचे असते)? हे आहेतच. एक अशा लेखन प्रकारांचा चांगला साचा तयार झाल्यास लेखकांचा आणि वाचकांचा हुरुप नक्कीच वाढेल.

उपक्रमवर ही चर्चा सुरु झाली हे पाहून् आनंद झाला. ही चर्चा व्हावी असे अनेकदा वाटायचे.
मला वाटते की, लेखकाला स्वत:ला त्या/तीला कसा प्रतिसाद हवा आहे हे देखिल स्वच्छ शब्दात लिहिले तर प्रतिसादींला ती अपेक्षा कळेल व् शक्यतो तसा प्रतिसाद मिळेल. त्यामुळे तुम्ही दिलेल्या सुचनांच्या शेवटी ते ही दिल्यास योग्य होईल का ते पहावे.

मी उपक्रमवर दिलेल्या एका लेखामधे अशी सुचना केली होती; ती अपेक्षा पुन्हा एकदा येथे देत् आहे-

1. तटस्थ बाजू: जे विचार मांडले आहेत, त्यावर एका विलग व दुसऱ्या दृष्टीकोनातून पाहून, विचार मांडावेत. ह्यामुळे इतरांनाही हा लेख वेगवेगळ्या बाजूंनी पाहता येईल व त्यामुळे संवादाची उंची वाढेल. मांडलेल्या विचारांच्याही पुढे जाऊन विचार मांडावेत व लेखात मांडलेले मुद्दे एका नव्या प्रकाशाखाली आणा की, त्यामुळे आपल्याला एक नवी माहीती मिळेल.
2. तुलना: ह्या लेखात मांडलेले मुद्दे तुमच्या वाचनात इतरत्र आले असतील तर त्यांच्याशी ह्या लेखातील मुद्दे तुलना करुन पाहा. ह्या लेखातील विचारांची त्रुटी, वेगळेपणा, साधर्म्य, अशी तुलना करुन ते मांडावेत.
3. अ/सहमती: तुम्ही कशाशी सहमत आहात, कशाशी नाही ते स्पष्टपणे लिहावे.
4. प्रश्न: तुम्हाला अधिक माहीती हवी असल्यास प्रश्न विचारावेत
5. लेखकाने कोणते मुद्दे विचारात घेतले नाहीत, जे मुद्दे मांडलेत त्यात सुस्पष्टपणाचा अभाव आहे का?, मुद्द्याच्या शेवटी स्पष्टपणे उकल होते का? मुद्दे काही सीमांमधेच अडकून पडले आहेत का? त्यांची सीमा [स्कोप] कशाप्रकारे वाढवता येईल?
6. सर्वात शेवटी, हाच लेख/एखादा मुद्दा तुम्ही लिहीला असता तर कसा लिहीला असता?

चर्चाविषय चांगला आहे. काही प्रश्नांची उत्तरे -

१. उपक्रमावरील लेख हे मनोगत किंवा मिसळपावावरील लेखांच्या धाटणीपेक्षा वेगळे असावेत हे तुम्ही कसे ठरवता?
मी हल्ली केवळ उपक्रम आणि मिपावर लिहीते. उपक्रमावरील माझे लेखन हे मिपावरील लेखनापेक्षा वेगळे म्हणण्यापेक्षा वेगळ्या विषयांवरचे आहे. मिपावर त्यामानाने अजून पर्यंत लेखन कमी कारण मी ललित वाचत असले तरी ललित लेखन लिहून माझे अनुभव मोकळेपणे सांगण्याची प्रगल्भता मला अजून आलेली नाही. त्यामुळे माझे लेखन एकसुरी वाटण्याची शक्यता आहे याची कल्पना आहे त्यामुळे लिहीले कमी जाते.

२. लेख लिहिताना काही निकष डोळ्यासमोर ठेवता का? काही अटींची पूर्तता करता का?
इथले लेखन हे कामासाठी नसल्याने ते कसे असावे याचे नियम हे मी स्वत:पुरते ठरवू शकते. लेख शक्य तितका वाचला/चर्चिला गेला पाहिजे असे वाटते. मी शक्यतो काही एका विषयाला धरून लिहीण्याचा प्रयत्न करते. त्यातही एका दुसर्‍या कल्पनेपेक्षा अधिक कल्पनांना हात घालायला जात नाही. माझे विषय हे माझ्या आवडीचे असतात, कधीकधी थोडे माझ्या नेहमीच्या परिघाबाहेरचे. पण मला माहिती असलेल्या काही विषयात तांत्रिकी माहिती जास्त देण्याचा मोह होतो, जसे मला कमानींच्या लेखासाठी होत होता, पण तो आवरते. कारण वाचकवर्ग कितीही अनुभवाने श्रेष्ठ असला तरी त्यांना माझ्या विषयात पूर्ण गम्य असेलच असे नाही. अर्थात काही ठिकाणी जेथे चित्रे, छायाचित्रे आवश्यक आहेत तेथे ती देते. इतर लेखकांच्या शैलीचा अभ्यास करून थोडी शैली बदलण्याचा प्रयत्नही करीत आहे.

३. लेखासाठी लागणारे संदर्भ शोधताना तुमचा बराच वेळ खर्च होतो का? तो खर्च होताना तुम्हाला समाधान वाटते की कधी एकदा लेख टाकतो आणि प्रतिसाद येतात ते पाहून समाधान वाटते?

हो, होतो आणि त्यामुळे दरवेळी समाधान वाटतेच असे नाही कारण संदर्भांसहित लेख लिहायला आवडत असले तरी प्रत्येक संदर्भ तपासून मग लेख लिहीण्याइतका शांत वेळ मला सहसा नसतो. मसूदा आधी तयार कधीच नसतो पण डोक्यात कल्पना तयार असते. त्यामुळे कधीकधी ८०% पूर्ण अवस्थेतला लेख टाकून मग सुधारणा घडवता येतील असे वाटते. जसे कमानींच्या लेखातील उणीव अशी आहे की तेथे कालनिश्चिती केली नाही. शिवाय वाचक्नवी यांनी म्हटल्याप्रमाणे कमानींचे अनेक प्रकार देता आले असते, पण त्या लेखाचा उद्देश हा कमानींच्या प्रकारांची माहिती देण्याचा नसून देशविदेशात वापरल्या गेलेल्या या स्ट्रक्चरल फॉर्मबद्दल अधिक रस तयार व्हावा यासाठी होता. तेथे कॉर्बेल्ड पद्धतीच्या कमानीची माहिती आली आहे, पण ती अशासाठी दिली होती की तो एक कमानी स्वस्तात तयार करण्याचा एक ओबडधोबड मार्ग होता हे लक्षात यावे.

उपक्रमावरील लिखाण हे माहितीपूर्ण असावे असा संकेत असला तरी ते रुक्ष (सुतकी?) असलेच पाहिजे असे बंधन असेल असे वाटत नाही. टेक्निकल रायटरचा मुद्दा येथे लागू होत नाही. टेक्निकल रायटरला 'विषयाची चपखल शब्दांत मांडणी करणे' हे प्रामुख्याने सांभाळावे लागते. टेक्निकल स्वरुपाच्या लिखाणात रंजकता अपेक्षित नाही. उपक्रमाला बाकी रंजकतेचे वावडे आहे असे वाटत नाही. त्यामुळे उपक्रमावरील लिखाणात माहितीबरोबरच वाचनीयता आणि रंजकता हे दोन्ही घटक आवश्यक आहेत असे मला वाटते.
लेखन कसे असावे? तर कोणत्याही संभाषणकलेला आवश्यक असे सात 'सी' सांभाळून केलेले असावे. हे सात 'सी' असे:

1.Content
2.Context
3.Coherence
4.Conciseness
5.Completeness
6.Clarity
7.Courtesy

याशिवाय लेखन कसे असावे? तर आग्रही असले तरी दुराग्रही नसावे, शुद्धलेखनाचे सर्वसंमत नियम पाळून केलेले असावे, 'मीच कोण तो /ती शहाणा / शहाणी' या आविर्भावात केलेले नसावे, कोणतेही जुने हिशेब चुकते करण्याच्या उद्देशाने केलेले नसावे... असे बरेच लिहिता येईल. पण हे सगळे आदर्श लिखाणाचे ठोकताळे झाले. सर्वसामान्य लेखकांना हे सगळे जमेलच असे नाही.

सन्जोप राव

चर्चेत भाग घेणार्‍या सर्वांचे धन्यवाद. चर्चाप्रस्तावक म्हणून माझ्याकडून प्रतिसाद येण्यास थोडा विलंब झाला असण्याची शक्यता आहे तरी वेळ होईल तसे महत्त्वाच्या प्रतिसादांना उत्तरे देईनच.

लेखन कसे असावे या विषयांवर प्रियालीताईंनी चांगले मार्गदर्शन केले आहे. पण एकादा विषय घेतल्यावर त्याबद्दल जे सुचले ते लिहिले अशा भूमिकेतूनमी आतापर्यंत लिहीत गेलो आहे. कांही लोकांना ते चालते किंवा कदाचित आवडते असा माझा (गैर)समजसुद्धा आहे. ही कदाचित पहिली पायरी असेल. त्यात हळू हळू सुधारणा करता येईल.

तांत्रिक विषयावर इंग्रजी भाषेतून मी आयुष्यभर लिहिले आहे, पण त्या प्रत्येक वेळी त्या लिखाणाचा वाचकवर्ग कोण आहे हे स्पष्ट असायचे आणि त्यांची पात्रता व आवश्यकता यांचे भान ठेऊन ते करावे लागत असे. उपक्रमासारख्या संकेतस्थळावर सर्व प्रकारची मंडळी असणार, त्यातले कोण माझे लेख वाचतात ते मला समजण्याचा मार्ग नाही. त्यामुळे ठरवून लिहिणे थोडे कठीण वाटते.

चर्चा प्रस्तावातील मुद्दे आणि प्रतिसाद माहितीपूर्ण आहेत..!!!

-दिलीप बिरुटे

नवीन सदस्यांना मार्गदर्शन झाले.

- हमाल
सारी दुनिया का बोझ हम उठते है