पण फारसे नाही.

पहा पाखरें चरोनि होती झाडावर गोळा।
कुठें बुडाला पलीकडिल तो सोन्याचा गोळा॥

इथे "सोन्याचा गोळा" ही लुप्तोपमा की कवीचा कल्पनाविलास?
सोन्याच्या गोळ्या(सारखा पिवळाधमक) (सूर्य)
की
सोन्याचा गोळा (भासणारा) (सूर्य)
की
सोन्याचा गोळा(रूपी) (सूर्य)

सरित्पात्र तें स्वच्छ तैसे विशाल,
तदा भासले कीं दुजे अंतराल;
तशी त्यावरी शोभली दीपिकांची,
उदेली जणो पंक्ति कीं तारकांची.

हे समजा बदलले

सरित्पात्र तें स्वच्छ तैसे विशाल,
सम जाणावे दुजे अंतराल;
तशी त्यावरी शोभली दीपिकांची,
उदेली जशी पंक्ति कीं तारकांची.

यात अर्थी-अर्थी काय फरक आहे? "सम" शब्दाने काव्यात्मक संदेह प्रकट होतो, की स्पष्ट तुलना? दुसर्‍यात कवी साम्य सांगण्याचा "तथ्यात्मक" प्रयत्न करत आहे, पहिल्यात तो कविप्रतिभेचा विलास आहे, हा फरक मला ठसठशीत वाटत नाही.

तुलनात्मक अर्थालंकारांचे प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष-साम्य-साम्यदर्शक असे विश्लेषण मला मूलगामी वाटले. त्यांची पुढील वर्गीकरणे मला शब्दच्छल असल्यासारखी वाटतात.

(शब्दालंकारांमध्ये व्यंजनांची आवृत्ती/स्वरांची आवृत्ती हा भेद मात्र मला शब्दच्छल वाटत नाही. कारण त्या प्रकारांची संगीत-अनुभूती मला वेगळी जाणवते. बाकी लोकांना जणू/जसे मधील अर्थानुभूती तशी ठळक वेगळी जाणवते का? हे कुतूहल वाटते. तसे असल्यास अर्थातच हे वर्गीकरण म्हणजे केशभेद नाही.)

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
"पहा पाखरें चरोनि होती झाडावर गोळा।
कुठें बुडाला पलीकडिल तो सोन्याचा गोळा॥"

इथे सूर्याऐवजी सोन्याचा गोळा असे शब्द वापरले आहेत.म्हणजे प्रस्तुत (सूर्य) आणि अप्रस्तुत (सोन्याचा गोळा) यांत अभेद आहे. किंबहुना प्रस्तुताचा लोप केला आहे.माझ्या मते हा रूपक अलंकार आहे.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
चार अलंकार
उपमा,उत्प्रेक्षा, रूपक आणि अपह्‌नुती या चार अलंकारांविषयी माझा ढोबळ समज पुढील प्रमाणे आहे.
या चारही अलंकारांत प्रस्तुत (उपमेय.. इथे तुरा) आणि अप्रस्तुत (उपमान..इथे जास्वंदीफूल) या दोन्ही गोष्टी असतात.(क्वचित एखादीचा लोपही असतो).या दोन गोष्टींतील साम्याच्या प्रमाणावरून चार भिन्न नांवे आहेत. कृष्णशास्त्री चिपळूणकर म्हणतात,"उपमा हीच कोणी नटी निरनिराळी सोंगे आपल्या पुढे येते आणि आपण त्या त्या प्रसंगी त्या रचनेला अलंकाराचे भिन्न नाव देतो."
*
उपमा: प्रस्तुत आणि अप्रस्तुत यांत आल्हादजनक रीतीने साम्य दाखवलेले असते. दोहोंतील भेद स्पष्ट असतो. सम,समान,प्रमाणे, परी,जैसा, सा,असे शब्द असतात.
उदा.: जास्वंदीच्या कुसुमासम हा शिरीं शोभतो तुरा।
इथे तुरा फुलासारखा दिसतो एव्हढेच म्हटले आहे. अन्यथा या दोन्ही गोष्टी भिन्न आहेत हे मान्य आहे.
*
उत्प्रेक्षा: यांत दोन गोष्टीचे साम्य अधिक गडद असते. इतके की उपमेय (तुरा) हे उपमान (फूल) असावे असा भास निर्माण होतो.यात जणो,जणूकाही,भासे, गमे असे शब्द येतात.( मात्र हे व्यवच्छेदक लक्षण नव्हे. हे शब्द असले म्हणजे हा अलंकार असेलच असे नाही.तसेच हा अलंकार असला म्हण्जे हे श्ब्द असतीलच असेही नाही.)
उदा. शिरोभागीं छानसा तुरा हाले। जणू जास्वंदी फूल उमललेले।
*
रूपक: यांत उपमेय आणि उपमान यांतील भेदच नाहीसा होतो.
उदा.: रक्तवर्ण जास्वंदफुलाचा शिरीं छानसा तुरा।
इथे कोंबड्याच्या शिरोभागी असलेला तुरा जास्वंदीचे फूलच आहे असे म्हटले आहे.म्हणजे दोघांत अभेद आहे.
*
अपह्‌नुती: यात प्रथम उपमेय स्पष्टपणे नाकारून (दडवून) त्याजागी उपमानाची स्थापना केली जाते.
न,नव्हे ,नाही असे शब्द येतात.
उदा: नव्हे लाल हा तुरा शिरावरि, जपाकुसुम हे खरोखरी।
.....................................................................................................................................................................

जास्वंदीच्या फुलासारखा आहे/असतो/दिसतो/भासतो(साम्य गडद). या सर्व उत्पेक्षाच. परंतु फुलासारखा शोभतो ही उपमा. (साम्य फिकट.)

कोंबड्याचा तुरा म्हणजे जास्वंदीचे फूलच .--रूपक.
दोन्ही पूजेच्या लालभडक वस्तू; तरी तुरा फूल नाही, हे गणपतीला आवडणारे, तर तो मरीआईला आवडणारा.-- हे साधे अनलंकृत वाक्य.

साम्य लटकेच नाकारणे हे अपह्नुतीचे मुख्य लक्षण, हे मान्यच आहे.--वाचक्‍नवी

उपक्रमरावांनी अलंकारविषयक लेखांना द्रुपल पुस्तिका स्वरुपात जोडावे. म्हणजे शरदरावांनी लिहिलेल्या लेखांचे दुवे एकत्र उपलब्ध होतील.

हेमचंद्राच्या काव्यानुशासनातून देत आहे. सटीक प्रत डिजिटल लायब्ररी ऑफ इंडिया वरून प्राप्त झाली (दुवा) :
ज्यांना संस्कृत संधि-समास पटापट सोडवता येत नाहीत त्यांच्या सोयीसाठी (म्हणजे माझ्यासारख्यांच्या सोयीसाठी) ते सुटेसुटे देत आहे. पुढे मला जमेल तसे भाषांतर देत आहे.

(पान २४७ वरून)

असद्-धर्म-संभावनम् इव-आदिद्योत्या उत्प्रेक्षा ।
प्राकरणिके अर्थे ये धर्मा: गुणक्रियालक्षणा: तद्-अभाव-लक्षणा: तेषां संभावनं तद्-योग-उत्प्रेक्षणम् उत्प्रेक्षा । सा च इव-मन्ये-शङ्के-ध्रुवम्-प्रायः-नूनम्-इत्यादिभि: शब्दै: द्योत्यते ।
यथा -
... (एक उदाहरणाचे भाषांतर मला जमले नाही. पुढचे -)
असंतोषाद्-इवाकृष्टकर्णयो: प्राप्तशासनः ।
स्वधाम-कामिनीनेत्रे प्रसारयति मन्मथः ॥
अत्र संतोषगुणाभावस्य (उत्प्रेक्षा) ।
...
तथा -
स्थितः पृथिव्याम् इव मानदण्डः ।
इत्यादौ उत्पेक्षाबुद्धि: न विधेया ।

---
भाषांतर :
नसलेल्या गुणधर्माची संभावना, "इव"वगैरे शब्दांनी तीवर प्रकाश पडतो, ती उत्प्रेक्षा,
संदर्भाला धरून अर्थात जे धर्म गुण, क्रियेची लक्षणे असतात, त्यांच्या अभावाची जी लक्षणे असतात त्यांची संभावना करायची, त्यांच्या संयोगाबद्दल दुर्लक्ष (उत्प्रेक्षण) करायचे, ती उत्पेक्षा. जणू, मानतो, शंका येते, निश्चितच, प्रायः, खरोखर, इत्यादि शब्दांनी तिच्यावर प्रकाश पडतो.
असंतोषाद्-इवाकृष्टकर्णयो: प्राप्तशासनः ।
स्वधाम-कामिनीनेत्रे प्रसारयति मन्मथः ॥
जणू असंतोषामुळे कान आकुंचित होता कामदेवाला शिक्षा झाली, त्याचे राहाते ठिकाण असलेले कामिनीचे डोळे त्याने मोठे केले.
येथे संतोषगुणाच्या अभावाबद्दल दुर्लक्ष केलेले आहे.
...
तसे
स्थितः पृथिव्याम् इव मानदण्डः ।
पृथ्वीवर जणू मापाची काठी असावा असा स्थित आहे.
वगैरे, अशा ठिकाणी उत्प्रेक्षाबुद्धीचे विधान करू नये.

- - -

साधर्म्याचा कमीअधिक एकवद्भाव केल्याने उपमा-उत्प्रेक्षा यांच्यात फरक होतो, असे म्हणणे म्हणजे मला गोंधळात पाडणारे, म्हणून असार वर्गीकरण वाटते.
साधर्म्याचे प्रतिपादन करणे - उपमा
असाधर्म्याचे चमत्कृतीसाठी बळेच प्रतिपादन करणे - उत्प्रेक्षा
साधर्म्य स्पष्ट असताना साधर्म्य-असाधर्म्यासकट एक दुसर्‍याचे रूप असल्याचा आरोप - रूपक

असे काही वर्गीकरण संस्कृतातील सौंदर्यमीमांसक देतात, ते मला त्या मानाने स्पष्ट वाटते.

उपमा-उत्प्रेक्षा-रूपक यांतील फरक यांहून कमी शब्दांत आणि तोही इतक्या स्पष्‍ट सांगितल्याबद्दल धन्यवाद. हेमचन्द्राची 'उत्प्रेक्षा'ची व्याखाही उत्तम.
इत्यादौ उत्पेक्षाबुद्धि: न विधेया । हा सल्ला वाचकांना आहे का?--वाचक्‍नवी