व्ही पी मेनन (कृष्ण मेनन नव्हे!) नावाची एक व्यक्ती आपल्या देशात होती याचे विस्मरण बहुतेकांना झाले असेल.स्वातंत्र्य मिळण्यापूर्वी व स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर काही प्रशासकीय सोपस्कार करणे गरजेचे असते. त्यात मेनन यांचा फार मोठा सहभाग होता. गंमत म्हणजे नेहरू, गांधी, पटेल यासारख्या भारतीय स्वातंत्र्यासाठी लढा दिलेल्या मातब्बर नेत्याइतकेच त्यांच्या विरुध्द बाजूचे माउंटबॅटन व त्यांचे वरिल ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनासुध्दा हा माणूस फार आवडत असे. प्रशासनातील कुठलिही किचकट समस्या असली तरी, मेनन फार चाणाक्षपणे कुणालाही न दुखवता हाताळत असत. सत्तांतराच्या अटींच्या मुद्यांचा आराखडा तयार करण्याची अत्यंत महत्वाची कामगिरी लॉर्ड माउंटबॅटन यानी मेननवर सोपवली होती. मेनन यानी दोन्ही पक्षांना समाधान होईल अशा रीतीने याची मांडणी केली होती. स्वातंत्र्यकाळातील इतर अनेक व्यक्तींपेक्षा मेनन फार वेगळे होते. त्यांचे स्वयंभू असे व्यक्तिमत्व होते. ऑक्सफर्ड-केंब्रिजची डिग्री त्यांच्याकडे नव्हती. खानदानी पार्श्वभूमी नव्हती. त्यांच्याभोवती उच्च जातीचे वलय नव्हते.
बारा भावंडामध्ये सर्वात मोठा असल्यामुळे मेनन यांना वयाच्या तेराव्या वर्षी शाळा सोडावी लागली. रस्ता बांधणीचा मजूर, खाण कामगार, गिरणीतील कामगार, फिरता विव्रे।ता, शाळेत मास्तर, अशा प्रकारची सटरफटर कामं त्यांना करावी लागली. भारतीय प्रशासनव्यवस्थेत साधा कारकून म्हणून भर्ती झाल्यानंतर कार्यकौशल्य व उपजत कार्यक्षमतेमुळे वरच्या अधिकारपदावर पोचण्यास त्यांना वेळ लागला नाही. ब्रिटिश व भारतीय प्रशासकीय अधिकाऱ्यांची त्यांच्यावर विशेष मर्जी असे. कारण काम करण्याची तत्परता, कौशल्य, वैचारिक अधिष्ठान यावर त्यांचा भर होता. नेहरू व माउंटबॅटन यांनी मनापासून त्यांच्या या गुणविशेषाबद्दल प्रशंसोद्गार काढले आहेत.
प्रशासकीय कौशल्याव्यतिरिक्त मेनन यांच्या आणखी एका गुणविशेषाची दखल घेणे गरजेचे आहे. ती म्हणजे निरपेक्ष परोपकारी वृत्ती. मेनन यांच्यातील परोपकारीवृत्तीचा उल्लेख करताना त्यांच्या मुलीने मेनन यांच्या आयुष्यातील एका घटनेची आठवण करून दिली आहे. मेनन सरकारी नोकरीच्या शोधात दिल्ली स्टेशनवर येऊन पोचले. नोकरीची सर्व कागदपत्रे, सामान व फ्से स्टेशनवर चोरीला गेले. मेनन हवालदिल झाले. काय करावे सुचेना. कुणाचीही ओळख नाही. 2000 किलोमीटर्सवरील आपल्या गावी पायी पायी परत जाण्याव्यतिरिक्त दुसरा कुठलाही मार्ग त्यांना त्यावेळी सुचत नव्हता. याच मानसिक दुरवस्थेत सर्व धैर्य एकवटून स्टेशनवर उभे असलेल्या एका शीख गृहस्थाला आपली विदारक कहाणी ऐकवली व त्यांच्याकडून पंधरा रुपये उसने मागितले. ते गृहस्थ पैसे दिले व चालू लागले. मेनन त्यांच्यामागे धावतधावत गेले व फ्से परत करण्यासाठी त्यांचा पत्ता मागू लागले. त्या गृहस्थाने आपला पत्ता न देता ज्या प्रकारे मी एका अनोळख्या माणसावर उपकार केले आहेत, त्याच प्रकारे तूसुध्दा आयुष्यभर अनोळख्या गरजूना मदत करत जा. यातूनच माझे ॠण फिटेल असे सांगून निघून गेले. मेनन यांनी त्यांचा हा शब्द पाळला. व आयुष्यभर या उपकारव्रताचे निमुटपणे पालन केले. एका अनोळख्याची मदत दुसऱ्या, तिसऱ्या, चौथ्या... अशा अनेक अनोळख्यापर्यंत पोचवली.
मेनन ते ॠण कधीच विसरले नाहीत. त्या अनामधेयाचा विश्वास व ते पंधरा रुपये मेनन कधीच विसरू शकले नाहीत. मेनन मृत्युश!येवर असताना दारासमोरील एक भिकारी पायातील चपलेसाठी विनवत होता. मेनन त्याही अवस्थेत मुलीला सांगून चपलेची व्यवस्था केली. ही त्यांची शेवटची परोपकारी कृती होती.
आपल्याही आयुष्यात अशाच प्रकारचे प्रसंग आलेले असतात. येणारही आहेत. अशावेळी आपण कसे वागतो यावरून आपले दात्रृत्व कळते. घरासमोर तोंड वेडे वाकडे करत भीक मागणाऱ्याची काहीतरी टिंगल टवाळी करणे सोपे असते. धडधाकट माणूस जेव्हा आपली कहाणी सांगण्याच्या प्रयत्नात असताना आपण धुडकावून लावतो. एकही शब्द ऐकण्याची मनस्थितीत आपण नसतो. एखाद्याने आपल्याला मदत केली असेल तर इतरानाही आपण मदत करावे, त्याची परतफेड करावी हा विचार आपल्याला कधीच शिवत नाही. उर्मटपणे कंडक्टरने सुटे पैसे नाहीत म्हणून एखाद्या खेडुताला बाईला म्हाताऱ्याला खाली उतरवण्यास भाग पाडत असताना आपणहून त्याचे तिकिट काढून दिल्यानंतर त्या व्यक्तिच्या चेहऱ्यावरील भाव बरेच काही सांगत असतात. या गोष्टी फार छोटया वाटतील, परंतु याच माणसाना जोडतात, माणुसकी जागवतात.
मदतीचा हात पुढे केल्यास माणसातील माणुसकी जागृत राहू शकते, यावर विश्वास ठेवायला हवे. प्रत्येक अनोळखीग व्यक्ती आपल्याला फसवते किंवा त्याला कटवल्यामुळे फार मोठा पराव्र।म गाजविला या मानसिकतेला वेसण घालणे गरजेचे आहे. एखाद्याने आपल्याला कसे लुबाडले या कडू आठवणीपेक्षा आपल्या अडचणीच्या वेळी मदतीचा हात पुढे केल्यांचे स्मरण सदैव राहील. अशा स्मरणीय व्यक्तींच्या नावाच्या यादीमध्ये आपलेही नाव यावे यासाठी आपण प्रयत्न करायाला काय हरकत आहे?