लेख आवडला. भाषालंकार मालिका वाचनीय होत आहे.

दहावीच्या अभ्यासक्रमात 'अनुप्रास' होता. तेव्हाचे ठरलेले उत्तर -
गारा, वारा, पर्जन्यधारा यांचा एकच मारा होऊन "रमावरा, आता तुम्हीच तारा!" असे म्हणत वर्‍हाडी मंडळी सैरावैरा पळत सुटली.

लेखमालिकेतील हा लेखही सुरेख. वाचक्नवी यांनी लाटानुप्रास असे एक नाव सांगितले होते. त्या प्रकाराचे नाव वर आले नाही असे का?

लाटानुप्रास म्हणजेच शब्दानुप्रास. यात एक शब्द त्याच अर्थाने पण निराळ्या रीतीने परत येतो. फ़ारसा आकर्षक नसल्याने उदाहरण
दिले नाही.
शरद

लाटानुप्रास अगदीच आकर्षक नाही असे नाही. ही उदाहरणे पहा:--
१. जान्हवीसुतासवें लढावयास संगरीं ।
चक्र चक्रपाणि पाणिमाजिं तो सदा धरी ॥ (तो चक्रपाणि पाणिमाजीं चक्र धरी.)
२. पद्म पद्मलोचना घेउनी करीं जना । (पद्मलोचना स्त्री करीं पद्म घेउनी..)
३. किंतु कर्ण भेदि नीलकंठकंठज स्वर। (नीलकंठ मोर, कर्णभेदि स्वर कंठातून काढतो.)
--वाचक्‍नवी

आताच रामजोशांच्या कवितांच्या पुस्तकाची पाने पलटताना या ओळी वाचल्या :

भज भज भवजलधिमाजि मनुजा शिवाला ॥ धृ ॥
धरशिल दृढ चरणकमल
घडिभरि तरी करुनि विमल ॥ १ ॥
...

धृवपदात भ-भ-भ ज-ज म-म व-व ल-ल अशी आलटून-पालटून पुनरावृत्ती होताना दिसते.

पहिल्या कडव्यात स्वरांची पुनरावृती होताना दिसते : घडिभरि तरी - अ-इ-अ-इ-अ-इ
"अनु"प्रास नाही, हे व्याख्येवरून कळते, पण "प्रास" आहे का?

- - -
वरील "प्रास"चे उत्तर.
हेमचंद्राच्या काव्यानुशाशनात "प्रास" नामक कुठला अलंकार दिलेला नाही.

गूगलून शोधता असे दिसते की तेलुगू आणि कन्नड काव्यामध्ये पदाच्या (?चरणाच्या) प्रथम किंवा द्वितीय अक्षराची अनुवृत्ती झाल्यास त्याला "प्रास" (प्रथमाक्षरप्रास किंवा द्वितीयाक्षरप्रास) असे म्हणतात.

पारंपारिक मराठी कवितांत अंत्ययमक जवळजवळ सक्तीचे असते, तसे प्राचीन कन्नड कवितांत द्वितीयाक्षरप्रास हा सक्तीचा असे, असे हल्लीच कुठे वाचनात आले. कुठल्या कुठे साम्ये दिसतात - मध्ययुगीन/प्राचीन इंग्रजी कवितांमध्ये प्रथमाक्षरप्रासाची प्रथा होती, असे वाचले आहे.

श्री. वाचन्कवी यांचे उदाहरण शब्दानुप्रासाचे आहे कारण त्यात चक्र, पद्म, कंठ हे शब्द एकाच अर्थाने पण निराळ्या रीतीने आले आहेत.
शब्दानुप्रास यालाच लाटानुप्रास असेही म्हणतात. दामयमक यालाच अंतादिक यमक म्हणतात.
आ.धनंजय यांनी दिलेल्या उदाहरणातील धृवपदात व्यंजनांची आवृत्ती झाली असल्याने अनुप्रास झाला आहे. कडव्यात स्वरांची आवृत्ती झाल्याने अनुप्रास नाही.
शरद

अंतादिक यमकाचे उदाहरण
सेवुनि संतत पाला
संत तपाला यदर्थ करतात,
तो प्रिय या स्तवना कीं
य़ास्तव नाकीं हि तेंच वरतात.
लेखात दिले आहेच, फ़क्त नाव दिले नव्हते.
शरद

[१]लाटानुप्रास हे नाव पडावयाचे कारण हा अनुप्रास लाट देशातील कवीना प्रिय होता. येथे लाट [पाण्याची] हीचा संबंध नाही.
त्यामुळे ओळींमधील लाटा-- शब्दांच्या जोड्या वगैरे गैरलागू.
[२] पाणि पुढे आणि आले तर शब्दानुप्रास नाही.
[३] श्री. वाचक्नवी यांनी एक उदाहरण दिले आहेच. मी एक देतो.

एका क्षणप्रभावे बनली अन्योन्न मित्र जिवलग ती,
लगबगती भेटाया, भेट न होता मनांत तगमगती !
येथे भेट हा शब्द त्याच अर्थाने पण निराळ्या रीतीने दोनदा आल्यामुळे शब्दानुप्रास साधला आहे.
यमकामध्ये तीच अक्षरे निरनिराळे शब्द बनून येतात व जास्त मनोरंजक होतात. हे माझे मत. आपणाला शब्दानुप्रास आवडत असेल तर
आपली मर्जी. उदाहरणे देण्याचा प्रयत्न मी करीन.
शरद

ही माहिती चुकून दुसरीकडे पडली आहे, इथेही देतो.
लाट देश
लाट्यायन ब्राह्मणांची वस्ती दक्षिण गुजराथमध्ये होती.लाटयायनचा अपभ्रंश लाट [ व पुढे लाड ]. त्यावरून ह्या भागाला लाटदेश असे नाव पडले. इ.स. ७१२ मध्ये महंमद कासीमने सिंधवर स्वारी केल्यावर गुजराथवरही आक्रमण होईल या भीतीने पुष्कळसे लोक महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेशात जाऊन राहिले.यांमधील जमातीना लाड ब्राह्मण, लाड सोनार, लाड साळी, लाड मराठे,लाड तेली इत्यादी नावे पडली. लाड ब्राह्मणांची जानवी मुसलमान राजकर्त्यांनी हिरावून घेतली व त्यांमधील उपनयन संस्कारही बंद पडले.
ते वैश्य मानले जाऊ लागले. १९२० च्या सुमारास परत त्यांनी उपनयन संस्कार, जानवी वगैरे स्विकारले आणि आता ते ब्राह्मण म्हणूनच ओळखले जातात.
शरद

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
प्रश्नपत्रिका:
श्री.शरद यांनी भाषेच्या अलंकारांविषयी उत्तम लेख लिहिले आहेत.हे लेख वाचून आपली या विषयाची उजळणी झाली.श्री.शरद यांनी अपह्‍नुती,उपमा,उत्प्रेक्षा,रूपक या अर्थालंकारांचा,तसेच यमक आणि अनुप्रास या शब्दालंकारांचा परिचय करून दिला आहे.
त्यावर आधारित असे हे प्रश्न आहेत.इथे अलंकार केवळ ओळखायचे आहेत.एकाच उदाहरणात दोन अथवा अधिक अलंकार असू शकतील. अशावेळी जो प्रकर्षाने प्रतीत होईल तो अलंकार मानावा. शब्दालंकारापेक्षा अर्थालंकाराला प्राधान्य देणे उचित ठरेल.
**********
(१) पहा पाखरे चरोनि होती झाडावर गोळा।
कुठे बुडाला पलीकडिल तो सोन्याचा गोळा॥
*
(२)तल्लिलेमधि तल्लीन न हो कल्लोलिनि कवि कवण तरी।
जय संजीवनी जननि पयोदे श्रीगोदे भवताप हरी॥
*
(३) तो शर गरवरधरसा पविसा रविसा स्मरारिसायकसा।
पार्थभुजांतरिं शिरला वल्मीकामाजि नागनायकसा॥
*
(४)माझ्या छकुलीचे डोळे दुध्या कवsडिचे डाव
बाई कमळ कमळ गोड चिडीचं ग नांव
जरी बोलते ही मैना माझी अजून बोबडे
मला लागती ते बाई खडिसाखsरेचे खडे।
*
(५)रदन दिसति जणू शशिबिंबाचे खंड मुखी खोविले
कुरल केश शिरिं सरल नासिका नेत्र कमलिनीदले।
*
(६)त्वां काय कर्म करिजे लघुलेकराने।
बोलोनिया मग धनू धरिलें कराने॥
*
(७)शाळिग्रामासम काळा देह कसा घोटीव ।
तेजदार नागावाणी दिसे कोवळा जीव ॥
*
(८)जिच्यावरि नद्या ,झरे, नहि जवाहिरे गोमटी
जिच्या घनवनस्पती, परि न पैठणी पोपटी॥
*
(९)हे मंद मंद पदसुंदर कुंददन्ती।
चाले जसा मदधुरंधर इंद्रदन्ती ।
हंसा धरूं जवळि जाय कृशोदरी ते ।
निष्कंप कंकणकरासि पुढे करी ते ॥
*
(१०)भो पंचम जॉर्ज भूप, धन्य धन्य! विबु्धमान्य,सार्वभौम भूवरा।
बहुत काळ तूच पाळ ही वसुंधरा, हे नयधुरंधरा॥
(नयधुरंधर=न्यायदानात कुशल)
*
(११) न हे नभोमंडळ वारिराशी।
न तारका फेसचि हा तयासी।
न चंद्र हा नावचि चालताहे ।
न अंक तो तीवर शीड आहे॥
*
(१२) कालिंदीतटपुलिनलांच्छितसुरतनुपादारविंद जयजय।
*
(१३)किती माझा कोंबडा ऐटदार
चाल त्याची किती बरे डौलदार
शिरोभागी छानसा तुरा हाले
जणू जास्वंदी फूल उमललेले।
*
(१४)सुसंगति सदा घडो सुजनवाक्य कानी पडो
कलंक मतिचा झडो विषय सर्वथा नावडो।
*
(१५)पंचतुंड नररुंडमाळधर पार्वतीश आधी नमितो
विघ्नवर्गनग भग्न कराया विघ्नेश्वर गणपति मग तो।
*****************************************************
कृपया उत्तरे प्रतिसादात लिहावी. व्य.नि. नको.
**********************************************