आम्हाला अगोदर वाटल कि मधुशाला मधील मधु. नामदेव राव लई भारी हायेत कि, मंग त्यान्ला कच्चे मडके का म्हन्तात?
प्रकाश घाटपांडे

शरदराव,

सुरेख पद आहे.

मल्हार ह्या शब्दाचा अर्थ काय असावा? 'एक संगीतातला राग' इतकाच तो नक्कीच नसावा. नामदेवांनी इथे हा शब्द वापरल्यानंतर काही वर्षांनी रागांना अधिकृत नावे वगैरे दिली असावीत असे मला वाटते. मात्र 'मेघमल्हार' प्रमाणे हा शब्दही इथे मेघांच्या जोडीनेच आला आहे. त्याबाबत काही सांगता येईल का?

नामदेवांची पदे मी अजिबातच वाचलेली नाहीत. थोडीशी शंका आली.
ज्ञानेश्वर किंवा तुकारामांच्या अभंगांमध्ये जशी ६-६-६-४ वगैरे प्रकारची रचना शक्यतो असते तसे इथे नाही. हा काही तरी वेगळा प्रकार दिसतो. नामदेवांच्या सर्व पदांचे स्वरूप असेच आहे का? हा कोणता वेगळा अलंकार आहे का?

तुकारामांनी त्यांच्या अभंगांमध्ये विविध प्रकारची रुपके वापरून विठठलाचे वर्णन केले होते. 'अंगसंग' हा शब्द अर्थ समजावताना आपण इथे वापरला आहे.
या शब्दाचा वापर तुकारामांच्या वेश्येचे रुपक वापरून केलेल्या अभंगांमध्ये आहे.

उदा.
हाचि नेम आता | न फिरे माघारी ||
बैठले शेजारी |गोविंदाचे||
बळियाचा अंगसंग| झाला आता||
नाही भयचिंता | तुका म्हणे ||

नामदेवांच्या अभंगांमध्येही अशा प्रकारच्या काही रचना आहेत का?

पुढील लेखनासाठी शुभेच्छा.

नामदेवांचे जीवनवृत्त इथे वाचता येईल.

शरद

हाची नेम आता
आपण दिलेल्या अभंगातल्या मधल्या दोम ओळी अशा

घररिघी झाले, पट्टराणी बळे
वरिले सावळे, परब्रह्म !
हा अभंग शिंदळीचे अभंगातला एक असून शिंदळीचा अर्थ वेसवा-वेश्या असा नसून बाहेरख्याली,बदफ़ैली,व्यभिचारी असा आहे. वेश्या आणि शिंदळीमध्द्ये फ़रक करावयास हवा.
३०० वर्ष्यांपूर्वी महाराष्ट्रात [आणि अजूनही काही आदिवासी जमातीत ] स्त्रीला आवडत्या पुरुषाच्या घरांत घुसून रहाण्याचा अधिकार होता.आणि घरातल्या बायका, [विशेषत: घरधनीण],हतबल असाव्यात असे दिसते!
अभंगाच्या घाटाबद्द्दल, ६- ६-६-४, वगैरे प्रा. यनावाला माहीती देतील. पण याचा अलंकाराशी संबंध नाही.
नामदेवांच्याच नव्हे तर सर्वच संतांच्या रचनेत ढिसाळपणा भरपूर आहे.यामुळेही संत कवी- पंत कवी असा भेद केला गेला असावा.
पूर्वी पंढरपूरला विठ्ठलाला [मूर्तीला] शब्दष: आलिंगन देण्याची,मिठी घालावयाची, पध्दत होती. म्हणून "अंगसंग".

मल्हार--
मल्हार या शब्दाचा मराठी [व हिंदी] शब्दकोषात रागविशेष असाच अर्थ दिला आहे व तो आपण लिहल्याप्रमाणे त्या अर्थाने नामदेवांनी वापरला असावा असे वाटत नाही. मल हरण करणारा तो मल्हार असा अर्थ घेतला तर उन्हाळ्यातली धूळ धुणारा ,घरें-दारें, झाडे-झुडपें साफ़ करणारा " पाऊस" असा घेतां येतो व मल्हार महुडे म्हणजे पाऊस-मेघ, पावसाचा-पावसाळी ढग, असा चपखळ अर्थ मिळतो. पदातील ढग हा पावसाळीच हवा.

समित्पाणी

मल्हार या शब्दाचा मराठी [व हिंदी] शब्दकोषात रागविशेष असाच अर्थ दिला आहे

मल्हाराचा अर्थ 'खंडोबा' असाही आहे आणि 'योग' असाही शब्दकोशात सापडतो.
पण पुढे 'खंडोबाचे 'महुडे गगनी दाटले, विजु खळे गर्जिंनले, गर्जिनले गे माये ! हे काही जमेना :(

नामदेवांच्या पदाचे वृत्त आणि काव्यप्रकार काय असेल तो असो, पण त्यातील अलंकार लाटानुप्रास आहे.
गर्जिंनले, गर्जिनले ; पहाया, पहाया ; नीळकंठ झाले, नीळकंठ झाले ; स्वामी दृष्टी,स्वामी दृष्टी; गोपाळे,गोपाळे , अशी अक्षरांची पुनरुक्ती होणे हा अनुप्रासच. अधिक माहितीसाठी वि.वा.भिड्यांचे 'अर्थालंकारांचे निरूपण' हे पुस्तक पहा. २६३ पेजेसच्या या पुस्तकाचे २४ वे पेज(पान ११, परिच्छेद ४२). पुस्तक इथे आहे.--वाचक्‍नवी