चर्चाप्रस्ताव आवडला. या चर्चेत काही बोलण्याइतके मुद्दे माझ्याकडे नाहीत मात्र इतर लोक काय लिहिणार आहेत याची उत्सुकता लागून राहिली आहे.

"सिनॉनिम" म्हणजे त्या कोशाला काय म्हणायचे आहे, त्याविषयी ऊहापोह आहे.
(दुवा)

"समानार्थी" सिनॉनिम शब्दाने "निर्दिष्ट वस्तू"एकच असते. पण त्यापुढे पान २५अ च्या सुरुवातीला ही वाक्ये आहेतः

Usually they are distinguished from one another by an added implication or connotation, or they may differ in their idiomatic use or application. They may or may not be interchangeable within limits, but interchangeability is not the final test, since idiomatic usage is often preventive of that. The only satisfactory test of synonyms is their agreement in denotation. This agreement is seldom so perfect as to make the words absolutely identical in meaning, but it is always so clear that the two or more words that are synonyms can be defined in the same terms up to a certain point.

अशा प्रकारे "अर्थ तंतोतंत एकसारखे असणार नाहीत" अशी मर्यादा हा शब्दकोश मान्य करतो, मग कुठे ढोबळपणे समानार्थी शब्दांच्या याद्या बनवण्याचे कार्य हाती घेतो.

*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*गर्हणीय रोमन चिह्ने १०%वर अनभिज्ञ अज्ञ वारतात.*

समानार्थी शब्द असे काही नसतेच हे मत पटण्यासारखे आहे. एकाच अर्थाच्या एकाहून अधिक शब्दांची गरजच का निर्माण व्हावी? कालांतराने अर्थच्छटेतील नेमकेपणा नाहीसा होऊन एकाच अर्थाने दोन शब्द वापरले जाऊ लागले, असे होणे शक्य आहे असे वाटते.
ह्यावरून मनोगतावरील "समृद्धी की समृद्धता" (http://www.manogat.com/node/9071) ह्या चर्चेची आठवण झाली.
हल्ली मित्र, रवि, सूर्य, भानू, भास्कर वगैरे अनेक शब्द सूर्य ह्या अर्थी वापरले जातात. त्यातील दिनकर वगैरे विशेषणे सोडल्यास एकाच सूर्याचा निर्देश करण्यासाठी एवढे शब्द कशासाठी असा प्रश्न पडतो. अर्थात पूर्वी हे शब्द नक्की काय दर्शवत होते हे माहित नाही.
समानार्थी शब्दांतील पूर्वी अस्तित्त्वात असलेली वेगळी अर्थच्छटा शोधून काढणे हा एक संशोधनाचा व रोचक विषय होईल.

काही अपवाद सोडले तर समानार्थी शब्द असे काही नसतेच हे पटण्यासारखे आहे. यासंबधीच्या मागच्या एका लेखावरच्या प्रतिसादात श्री. विनायक यांनी ज्ञानेश्वरांनी 'पर्यंत'साठी वापरलेल्या वेरी (तयाचा वेलू गेला गगनावेरी)या शब्दाचे उदाहरण दिले आहे. हा वेरी शब्द, 'पर्यंत' या संस्कृत शब्दाला समानार्थी आहे असे म्हणायला काही हरकत नाही. मराठीतला 'पावेतो' हाही त्याच अर्थी बोली-लेखी भाषेत वापरला जाणारा शब्द. परंतु मूळ मराठी असलेले दोन शब्द तंतोतंत एकाच अर्थाचे असणे दुर्मीळ आहे. वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगळेवेगळे लोक एकाच संकल्पनेसाठी नवीन शब्द तयार करतात आणि ते कालान्तराने भाषेत रूढ होतात, अशावेळी समानार्थी शब्द अस्तित्वात येणे शक्य आहे. सूर्य, भानु, रवि वगैरे शब्दांचे वर दिलेले उदाहरण यासाठी पर्याप्त आहे.--वाचक्‍नवी

हा उतारा भाषांतरीत करून येथे चर्चेसाठी उपलब्ध करून दिल्याबद्दल धनंजय यांना धन्यवाद.
हा चर्चाप्रस्ताव व त्यावरचे आणि आधीच्या चर्चाप्रस्तावावरचे प्रतिसाद वाचताना डोक्यात आलेले काही मुद्दे-
१- कन्साइझ ऑक्स्फोर्ड डिक्शनरीने केलेली व्याक्या ही 'समानार्थी शब्द' याची तांत्रिक व्याख्या म्हणून शोभून दिसेल, तर मेरियम-वेब्स्टर ने केलेली व्याख्या ही तांत्रिक माहिती नसलेल्या लोकांनी लक्षात घ्यावयाची व्याख्या आहे. यातून मला असे म्हणायचे आहे की 'समानार्थी शब्द' ही तांत्रिक संकल्पना आहे. एक तांत्रिक संकल्पना म्हणून तिचा अर्थ पहिल्या व्याख्येत सांगितल्याप्रमाणे 'संकुचित व्याप्ती'चा आहे. या व्याख्येच्या व्याप्तीत अगदी नगण्य उदाहरणे बसतात. शालेय शिक्षणाद्वारे तांत्रिक माहिती नसलेल्या लोकांच्या मनात 'समानार्थी शब्दा'ची जी व्याख्या निर्माण होते, ती तुलनेने बरीच लवचिक असते. तिची 'व्याप्ती मोठी असते. गणितातील गोलात गोल दाखवून काय कशात मोजले जाते आणि काय कशाच्या बाहेर आहे हे दाखवणार्‍या आकृतीचा उपयोग केल्यास या दोन व्याख्यांची आकृती काहीशी अशी असेल- एक बराच मोठा गोल आहे. या गोलात दुसर्‍या व्याख्येप्रमाणे मानले गेलेले 'समानार्थी शब्द' आहेत, व त्यातच कुठेतरी अगदी बारीकसा, दिसेल न दिसेल एवढ्या आकाराचा एक गोल आहे, त्यात पहिल्या व्याख्येप्रमाणे मानले गेलेले 'समानार्थी शब्द' आहेत. छोट्या गोलाचा अंतर्भाव पूर्णपणे मोठ्या गोलात होतो ही बाब लक्षात घेण्यासारखी आहे.

२- आता या दोन व्याख्यांमधे फरक नेमका आहे तरी काय, ते पाहू. पहिली व्याख्या दोन शब्द समानार्थी आहेत की नाही हे ठरवण्यासाठी दोन निकष वापरते- एक म्हणजे अर्थाची व्याप्ती व दुसरे म्हणजे वापराची व्याप्ती. समानार्थी भासणार्‍या शब्दांची अर्थाची व्याप्ती कशी वेगवेगळी असू शकते याची बरीच उदाहरणे आधी आलेली आहेत. इंग्रजीतील उदाहरणे वर चर्चाप्रस्तावात आहेत, तर मराठीतील उदाहरणे आधीच्या चर्चाप्रस्तावावर धनंजयरावांनी दिलेल्या प्रतिसादात आहेत. वापराच्या व्याप्तीची उदाहरणे मात्र फारशी आलेली नाहीत. एखाद्या शब्दाचा 'वापर' एखाद्या वाक्यात करायचा की नाही हे वेगवेगळ्या गोष्टींवरून ठरते. अशा निकषांतील एक सर्वांत महत्त्वाचा निकष म्हणजे तो शब्द ज्या लिखाणात किंवा संभाषणात आपण वापरणार आहोत, त्याची प्रकृती. लिखाण किंवा संभाषण यांची प्रकृती ३-४ वेगवेगळ्या प्रकारांची असू शकते- औपचारिक, अनौपचारिक आणि जवळकीची. औपचारिक प्रकृती म्हणजे आपण कार्यालयातील व्यक्ती, अनोळखी व्यती यांच्याशी ज्या प्रकारे बोलू ती, किंवा कामकाजाशी संबंधित कागदपत्रे लिहताना, वर्तमानपत्र किंवा तत्सम अनोळखी अशा मोठ्या वाचक किंवा श्रोतृवर्गाच्या वाचनात /ऐकण्यात येऊ शकेल असे लिखाण/ संभाषण करताना वापरू ती. अनौपचारिक म्हणजे आपण मित्र,मैत्रिणींशी ज्या प्रकारे बोलू ते आणि जवळकीची म्हणजे आपण आपल्या अत्यंत जवळच्या नातेवाईकांशी- आई, बाबा, बहिण, भाऊ, नवरा, बायको, मुलगा, मुलगी यांच्याशी ज्या प्रकारे बोलू ते. आपल्या या चर्चेच्या संदर्भात आपले लक्ष पहिल्या दोन प्रकृतींपुरते मर्यादित ठेवणे जास्त बरे पडेल. यांतला फरक कळून घेण्यासाठी उत्तम उदाहरण म्हणजे 'मरणे' हे क्रियापद व त्याची समानार्थी क्रियापदे- जाणे, देहावसान होणे. वर्तमानपत्रात मरणे किंवा जाणे ही क्रियापदे कदापि वापरली जात नाहीत. तेथे देहावसान होणे,धारातीर्थी पडणे, मृत्यू होणे अशीच शब्दयोजना केली जाते. नातेवाईक, ओळखीच्या व्यक्ती, मित्रमंडळ यांच्याशी संभाषण करताना 'जाणे' आणि 'मरणे हीच क्रियापदे वापरली जातात. अशाप्रकारे आपण मरणे, जाणे आणि देहावसान होणे या क्रियापदांत फरक केला. आता तुम्ही म्हणाल- धारातीर्थी पडणे, मृत्यू होणे हे वाक्प्रयोगही देहावसान होणे ला समानार्थी आहेत व एकाच प्रकृतीच्या लिखाणात वापरले जातात, त्यांच्यात फरक करता येणार नाही. परंतू या तिन्हींतही फरक करता येतो. एखाद्या बड्या राजकारण्याचा किंवा लोकप्रिय कलाकाराचा मृत्यू झाला तर वर्तमानपत्रात त्यासंबंधी बातमी देताना शीर्षकात म्हटले असेल 'अमुक तमुक यांचे देहावसान'. जर एखाद्या अपघातात किंवा घातपाती कारवायांत मोठी ओळख नसलेली सर्वसामान्य माणसे मारली गेली, तर 'अपघातात १५ जणांचा मृत्यू' अशी बातमी येते. देशाचे रक्षण करण्यासारखे उदात्त कार्य करताना जर कोणाला मृत्यू आला, तर ना त्याचे देहावसान होते, ना मृत्यू होतो. तो धारातीर्थी पडतो. ज्या व्यक्तीचा मृत्यू झाला आहे, तिची ओळख व कार्य हा निकष अशा वाक्र्पयोगांचा 'वापर' करायचा की नाही हे ठरवताना वापरला जातो. 'जाणे' आणि 'मरणे' या क्रियापदांचा वापर ज्या व्यक्तीचा मृत्यू झाला आहे त्या व्यक्तीकडे पाहण्याचा बोलणार्‍या व्यक्तीचा दृष्टीकोन यावरून ठरत असतो.

याखेरीजही 'वापर' या संकल्पनेला आणखी एक कंगोरा आहे. अनौपचारिक लिखाणात किंवा संभाषणात बरेच विभाग करता येतात. जसे सर्वसामान्यांसाठी केलेले अनौपचारिक लिखाण व त्या त्या विषयांतील तज्ञांसाठी केलेले माहितीपूर्ण व तांत्रिक संज्ञांनी युक्त असे लिखाण. उदाहरणार्थ - एखाद्या फुलाचे रोजच्या वापरातले नाव व त्याचे शास्त्रीय नाव. यांचा अर्थ एकच असतो, पण रोजच्या संभाषणात शास्त्रीय नाव वापरले जात नाही व तज्ञांच्या लिखाणात रोजच्या वापरातले नाव वापरले जात नाही.
याच संदर्भात आणखी एक उदाहरण 'रवि' आणि 'सूर्य' या प्रथमदर्शनी समानार्थी वाटणार्‍या शब्दांचे. हे खरे आहे की रवि आणि सूर्य या दोन्ही शब्दांवरून 'सूर्य' या एकमेव तार्‍याचा बोध होतो, परंतू 'रवि' हा शब्द ज्योतिषविषयक चर्चेत वापरला जातो. 'आठव्या घरात रविचे आगमन झाले आहे' असे काहीसे म्हटले जाईल, 'आठव्या घरात सूर्याचे आगमन झाले आहे' असे नाही. त्याचप्रमाणे रोजच्या बोलण्यात 'आज लवकर उठलास? आज भास्कर कुणीकडून उगवला पाहू दे तरी' किंवा 'आज लवकर उठलास? आज भानू कुणीकडून उगवला पाहू दे तरी' किंवा 'आज लवकर उठलास? आज दिनकर कुणीकडून उगवला पाहू दे तरी' असे न म्हणता 'आज लवकर उठलास? आज सूर्य कुणीकडून उगवला पाहू दे तरी'े असेच आपण म्हणू.

आता यावरून पुन्हा आपण गोलांच्या आकृती काढून पाहू. त्यासाठी आपण सूर्य आणि रवि हे दोन शब्द घेऊ. दोन शब्दांचे दोन गोल, ते एकमेकांत गुंतले आहेत, जेणेकरून मधला भाग हा दोन्हींत समाविष्ट होईल. हा मधला भाग म्हणजे या दोन्ही शब्दांकडून निर्दिष्ट होणारी वस्तू- सूर्य हा तारा. व बाहेरचे दोन्ही एकमेकांपासून वेगळे भाग म्हणजे त्या शब्दांच्या वापरामुळे त्या शब्दांत पडलेला फरक.

या उदाहरणांवरून 'शब्दांचा वापर' व त्यांची 'व्याप्ती' ही संकल्पना स्पष्ट झाली असेल असे वाटते. असे आणखी मुद्दे लक्षात येतील तसे इथे देईनच.

एकाच अर्थाच्या शब्दांबाबत असे ऐकले आहे की जी गोष्ट एखाद्या संस्कृतीमध्ये मुबलक असते तिला अनेक नावे असतात. याचे प्रसिद्ध उदाहरण एस्किमोंमध्ये बर्फाला बरीच नावे आहेत. याचे एक कारण असे दिले जाते की त्यांचा नेहेमी बर्फाशी संबंध येतो त्यामुळे त्यातील वेगवेगळे प्रकार (जसे की ओला बर्फ, कोरडा बर्फ इ.) ओळखण्यासाठी त्यांना वेगवेगळी नावे लागतात.
याच प्रकारे मराठीत नात्यांसाठी बरीच नावे आहेत. इंग्रजीत कझिन म्हणून थांबतात, आपल्याकडे मावसभाऊ, मामेभाऊ, चुलतभाऊ, आतेभाऊ वगैरेंवरून कोडीसुद्धा तयार होतात.
याउलट जपानी भाषेत कुठलीही वस्तू मोजताना ती वस्तू कोणती आहे यावरून आकड्यांची नावे बदलतात! (हे अर्धसत्य आहे, मूळ आकडा तोच रहातो पण त्याला जोडून येणारे शब्द बदलतात.)
----
रंध्रात पेरीली मी, आषाढ दर्द गाणी

समानार्थी शब्द असतात का ?
फ़ार वर्षांपासून हा प्रश्न पडला होता. मला वाटते ह्याचे उत्तर शब्दकोश पाहून मिळण्यासारखे नाही. कसे ? शब्दकोश अर्थ देतात. पण अर्थांच्या छटा उलगडवून दाखवण्यास ते असमर्थ असतात. त्या साठी तुम्ही प्रतिभावंत लेखकाने शब्दाचा उपयोग कसा केला आहे त्याचा अभ्यासच करावयास पाहिजे. गेली पन्नास वर्षे मी आवडीने कविता वाचत आलो आहे. आपल्याला आवडलेली कविता का आवडली याचा विचार करावयास सुरवात केली. तेव्हा सुरवातीला समधर्मी मित्रांबरोबर चर्चा करावयाचो. मग लक्षात आले
की हे आंधळ्याने आंधळ्याला वाट दाखवण्यासारखे आहे. मग सत्यकथा सारख्या मासिकामधील कविता संग्रहांची रसग्रहणे नियमितपणे वाचू लागलो. हळूहळू कळू लागले कवितेतले मर्म हाती लागावयास हवे असेल तर कवीने कवितेतला प्रत्येक शब्द का वापरला आहे, तेथे दुसरा शब्द बसवता येईल का याचा विचार केला पाहिजे. मग तो छंदच लागला.याचा फ़ायदा असा झाला की की समानार्थी शब्द शोधावयाची सवय लागली. आणि ... हे महत्वाचे .. कळू लागले की असा प्रयत्न करताना पर्यायी शब्द बहुतेक वेळी चालत नाही. कवीला जे सांगावयाचे असते, जे त्याला अभिप्रेत असते, त्या करिता एकच शब्द योग्य असतो. कवीने तो शब्द जाणून बुजुन वापरला असेल वा त्याच्या प्रतिभेने / शब्दप्रभुत्वाने निवडला गेला असेल; त्याला पर्याय शोधणे अवघड जाते. पर्यायी शब्दाने कविता ’ हरवते ’, विस्कटते. तीची लय, तीचा भाव, एकात्मता, सर्व बदलून जाते. श्रेष्ठ कवी शब्द निवडताना श्रम घेत असावा किंवा ती ईश्वराची देणगी असावी. कुमुदिनी काय जाणे तो परिमल ! आपण फ़क्त स्वाद घ्यावा.
[कविते मधील डावे-उजवे निवडावयाला एक सोपा नित्कर्ष .... कोणत्याही कवितेतील ३-४ शब्द तुम्ही कवितेला हानी न आणता बदलू शकलात तर ती कविता फ़ार श्रेष्ठ नव्हे.]
[किंवा तुम्ही त्या कवीपेक्षा श्रेष्ठ अहात, कालिदास आठवतो ?]
शरद

एकाच अर्थाचे अनेक शब्द असणे तसेच एकाच वस्तूला अनेक शब्द असणे हे कोणत्याही भाषेचे समृध्दीचे लक्षण समजले जाते. यामधे कदाचित संस्कृतचा बराच वरचा क्रमांक लागेल.

संस्कृत मध्ये समानार्थी शब्द अनेक सापडतात. उदाहरणार्थः पृथ्वी या अर्थी एक अक्षरी शब्दापासून चार अक्षरी शब्दापर्यंत अनेक शब्द सापडतात. भू, धरा, भूमी, वसुंधरा इत्यादी. अर्थात या सर्व शब्दांची व्युत्पत्ती एकेका उपयोगानुसार किंवा गुणविषेशानुसार आहे. पूर्वी गुरू कडून शिष्याला मौखिक स्वरूपात ज्ञान प्राप्त होत असे. हे ज्ञान श्लोकांच्या स्वरूपात म्हणजेच गेय स्वरूपात दिले जाई. यामुळे सहजच लक्षात ठेवणे सोपे जात असणार. प्रत्येक श्लोक एका विशिष्ठ वृतात बांधलेला असे. त्या वृतात योग्य अश्या शब्दांची योजना करणे यासाठी अश्या समानार्थी शब्दांची योजना केली असावी.

याचा अजून एक उपयोग जगद्गुरू शंकराचार्यांच्या वैदिक गणितात केलेला आहे. देवनागरी अक्षरांचा उपयोग एका कूट भाषेसारखा करता येतो. मोठ्या संख्या लक्षात ठेवणे फार कठीण असते. जर वैदिक गणितात सांगितलेली युक्ती वापरली तर एक श्लोक पाठ केला की ती संख्या सहज लक्षात राहू शकते.

खालील श्लोक ही कूट भाषा कशी आहे ते सांगतो.

का दि नव टा दि नव
पा दि पंचक या दि अष्टक
क्ष शून्यम्.

याचा अर्थ असा: सर्व अक्षरांना प्रत्येकी एक अंक दिला आहे. त्याचे कोष्टक पुढील प्रमाणे:

क पासून नऊ असे क्रमाने १ ते ९: क = १ ख = २ ग = ३ घ = ४ ङ = ५ च = ६ छ = ७ ज = ८ झ = ९
ट पासून नऊ असे क्रमाने १ ते ९: ट = १ ठ = २ ड = ३ ढ = ४ ण = ५ त = ६ थ = ७ द= ८ ध = ९
प पासून पाच असे क्रमाने १ ते ५: प = १ फ = २ ब = ३ भ = ४ म = ५
य पासून आठ असे क्रमाने १ ते ८: य = १ र = २ ल = ३ व = ४ स = ५ श = ६ ष = ७ ह = ८
क्ष = ०

यात कोणत्याही जोडाक्षरात अर्धे अक्षर विचारात घेतले जात नाही.
पाय (= २२/७)या ग्रीक अक्षराची २१ दशांश स्थळापर्यंत किंमत एका श्लोकात सांगितली आहे. यातील पहिल्या चरणात कृष्णाची स्तुती आहे व दुसर्‍या चरणात शंकराची स्तुती आहे. मला त्याचा थोडासा भाग आठवतो आहे. जाणकारांनी कृपया पूर्ण करावा. मला आठवला तर मी नक्की सांगेन.

गोपिभाग्यं मधुव्रात.....?????

गो ग ३
पि प १
भा भ ४
ग्यं - अर्धे अक्षर न घेता य घ्यायचा य १
म म ५
धु ध ९
व्रा - व् + र म्हणून र घ्यायचा र २
त त ६

= ३१४१५९२६

या पध्दतीने आपण कोणतीही मोठी संख्या श्लोक बध्द करून सहज लक्षात ठेऊ शकतो.

नितीन

धनंजय
मी तुमच्याशी पूर्णपणे सहमत नाही.
तार्किक व गणिती दृष्टीने तुमचे म्हणणे योग्य असले तरी भाषा ही एक जिवंत गोष्ट आहे आणि ती तर्क नि गणित यांच्या पलीकडची आहे असे माझे मत आहे.
मला वाटते की प्रत्येक शब्दाला कालमानाप्रमाणे एक मर्यादित आयुष्य असते. जेव्हा त्याची निर्मिती किंवा प्रचलन होते तेव्हा त्याची आवश्यकता असते म्हणूनच तो येतो. त्यावेळी त्याची स्थिती तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे विशिष्ट अर्थछटा धारण केलेली असते व त्याला प्रतिशब्द असू शकत नाही. पण जसा काळ बदलतो, माणसे जन्मतात व मरून जातात तसे त्या शब्दाचा वापर करणारे लोकही बदलतात. मग त्या शब्दाचा तोच अर्थ तितक्याच तीव्रतेने रहात नाही व त्याचे रूपांतर जवळपासच्या पण एका सामान्य अर्थ धारण करणार्‍या शब्दात होते - त्या शब्दाची मूळची झगझगीत वस्त्रे मळतात आणि तो व इतर कितीतरी असे मळकट वस्त्रधारी शब्द सारखेच दिसू लागतात. या अवस्थेत हे सर्व शब्द एकमेकांचे प्रतिशब्द म्हणून वापरले जाऊ शकतात. सूर्य, मित्र, सविता, भास्कर, मरीचि या शब्दांना मूलतः वेगवेगळ्या छटा असतीलही पण जर मला (म्हणजे तो/ते शब्द वापरणार्‍याला) त्या माहीत नसतील किंवा त्या प्रचारातून गेल्या असतील तर हे सर्व व्यवहारतः एकमेकांचे प्रतिशब्दच झाले नाहीत का? मग कालांतराने यातील काही शब्द त्यांचे त्यांचे आयुष्य संपून मरून जातील व पुन्हा एकदा एका टिकलेल्या शब्दाला प्रतिशब्द नाही अशी अवस्था होईल. असे शब्दाचे संपूर्ण जीवनचक्र डोळ्यासमोर आणले की तुमचा प्रश्न उरत नाही असे मला वाटते.
शब्द त्या विशिष्ट छटेने निर्माण होतात ते हल्ली कित्येक वेळा हेतुपुरस्सर केले जातात असे मला वाटते (उदा. तस्कर) पण तो स्वतंत्र विषय झाला.
- दिगम्भा

तुमचे म्हणणे नेहमीप्रमाणे अचूक आहेच, त्याबद्दल नेहमीप्रमाणेच "धन्य, धन्य" असे मी मनातल्या मनात म्हणून पुढे जातो.
मला जास्त भर देऊन असे सांगायचे होते -
कोणत्याही काल = क१ या क्षणी पाहिले तर ढ या जवळपासच्या अर्थाने ढ१, ढ२, ... असे काही शब्द प्रचारात असतात (म्हणजे फक्त बोलीपुरते मर्यादित नव्हे तर बोलणे, लिहिणे, वृत्तपत्रीय लिखाण, कविता/ललित, भाषणे, दूरचित्रवाणीवरील बातम्या, निवेदने या सर्वांचा समुच्चय/युनियन पहावा. अजूनही वृत्तपत्रीय लेखांत भास्कर, सविता, सहस्ररश्मी वगैरे शब्द वापरलेले चालतात अशी माझी समजूत आहे).
थोडक्यात ढ जवळजवळ ईक्वल्स {ढ१, ढ२,...} म्हणजेच व्यवहारात ढ = {ढ१, ढ२,...} त्याअर्थी प्रतिशब्द असतात असे माझे प्रतिपादन होते/आहे. (मृतप्राय असले तरी मृत नव्हेत)
आता त्याच क्षणी ठ१ नॉट् ईक्वल टु ठ२ नॉट् ईक्वल टु ठ३ असे इतर काही शब्दही असतातच (जिवंत व सुदृढ). पण त्यामुळे प्रतिशब्द असतात हे असिद्ध होत नाही.
अर्थात् काल = क२ या क्षणी ते ते शब्द त्यांच्या त्यांच्या जीवनावस्थेप्रमाणे दुसर्‍या वर्गातून पहिल्या वर्गात जातीलही.

(तुमच्या लेखाला गणिती किंवा तर्काधारित म्हणण्याचे कारण म्हणजे त्यात अ आणि ब वेगळे असले तर अ नॉट् ईक्वल टु ब अशी काहीतरी युक्लीडियन वा मिनिमॅलिस्ट् ट्रीट्मेंट् मला भासली - काहीसे पाचवे गृहीत नाकारण्यासारखी. आता वाटते कदाचित् हा माझा पूर्वग्रहदूषित विचारही असेल.)

- दिगम्भा

अन्यत्र (येथे) यनावाला यांनी दिली आहे.
***********************************

..........................दासोपंत.
****************************************

घटांचे भेद किती ... ऐसे प्रतिभाषे वेगळाले|घट असती नामाथिले|

दासोपंतांचे हे सोदाहण विवेचन या चर्चेतही उपयोगी ठरावे.
प्रत्येक शब्दामध्ये वेगळाले भेद आहेत, अशा प्रकारे वेगवेगळे नामकरण केले आहे.
पैकी काही प्रकारांमध्ये भेद सूक्ष्म असेल.

एकाच 'अर्था'चे दोन भब्द एखाद्या भाषेत असत नाहीत, असल्यास त्यातील एक लोप पावतो असे वाचल्याचे स्मरते (बहुदा फ्रंटलाईन). त्यावेळी ही ते पटले होते.

सामान्यतः समानार्थी समजले जाणारे शब्द १. एकाच वस्तूची (वेगवेगळ्या अर्थाची) विशेषणे असल्याचे किंवा २. एकाच संकल्पनेच्या वेगवेगळ्या छटा दर्शवणारे असल्याचे दिसते.

दोन वेगवेगळ्या रुपांना एकच अर्थ असतो तेव्हा समानर्थता होते. हा समानार्थ सांकल्पनिक अर्थाच्या दृष्टीनेच असतो.

उदा. शिक्षक , गुरुजी, मास्तर, अध्यापक, हे शब्द सांकल्पनिक अर्थाच्या पातळीवर समान अर्थ व्यक्त करतात. परंतु त्याचे गुणदर्शक आणि शैलीगत अर्थ वेगवेगळे असतात.

मनुष्य- मानव- माणूस
स्त्री- पत्नी- मंडळी- कुटूंब-धर्मपत्नी- बायको
माता-आई-माय-माऊली-जन्मदात्री

भाषाशास्त्र मानते की, एकाच शब्दरुपाला अनेक अर्थ असतात. हे अनेक अर्थ त्याच्या सोबत येणार्‍या शब्दामुळे येतात. त्या शब्दाचे साहचर्य त्याच्या रुपात बदल घडवून आणते.

साल -(वर्ष) - साल (झाडाची)
खोली ( खोलपणा)- खोली ( राहण्याची )

कोणत्याही शब्दाचा अर्थ परंपरेने पुढे आलेला असतो. त्या त्या भाषेत शब्दामधे जाणवणारे अर्थ आणि त्याच्या संकल्पनेची क्षेत्रे वेगवेगळी असतात . त्याचबरोबर शब्दांचा अर्थ तेथील समाज आणि संस्कृतीवरही अवलंबून असतो . असे असले तरी भाषाविज्ञानाच्या पातळीवर
समानार्थी शब्दांचे रुप स्पष्ट होत नाही. म्हणून धनंजयचा मुद्दा अधिक पटणारा आहे !

-दिलीप बिरुटे

साल -(वर्ष) - साल (झाडाची)
यामधील साल (वर्ष ) हा अरबी/फारसी शब्द आहे तर साल (झाडाची) हा मराठी. तसेच दुसरे उदाहरण "काम"या शब्दाचे. मराठीमध्ये "काम" हा शब्द "कार्य"या अर्थाने आणि संस्कृतातल्या "काम क्रोध मद मोह मत्सर" यातील काम यापेक्षा वेगळ्या अर्थाने वापरतो. "कार्य" या अर्थाने वापर हा अरबी/फारसीतून आला आहे असे वाटते. आपला जुना शब्द म्हणजे काज. म्हणूनच कामकाज अर्थात् काम म्हणजे काज असा (बाजारहाट. जमाराशि, खर्चवेच याप्रमाणेच) अर्थ सांगणारा समास असावा असे वाटते.
चूकभूल द्यावी ध्यावी.

विनायक

श्री. टग्या
आपली देशी शब्दाची व्याख्या समजून घ्यायला आवडेल. माझे मत असे:

'काज' हा देशी शब्द नसून 'कार्य'वरून उद्भवलेला तद्भव शब्द असावा असे वाटते.

ज्ञानेश्वर "जेव्हा देशियेचे लावण्य | हिरोनि आणिले तारुण्य" असे लिहितात तेव्हा त्यांना देशी म्हणजे प्राकृत (संस्कृत शब्दांचा अपभ्रंश झालेल्या शब्दांसहित) असे अपेक्षित असावे. म्हणजे जसेच्या तसे आलेले संस्कृत (किंवा आता अरबी/फारसी, इंग्रजी, पोर्तुगीज) शब्द वगळून जे शब्द आहेत त्यांना देशी म्हणायला हरकत नाही. परकीय शब्दांचे अपभ्रंश झालेले शब्द जसे तिकीट, हपीस वगैरे शब्द देशी समजायला हरकत नाही.

विनायक

अवांतर आणि उशिरा प्रतिसाद.

कुठल्यातरी दोन विद्वानांमधील संवाद म्हणून हा वाचला होता.

प्रश्न: भाषेत एकाच अर्थाचे अनेक शब्द का असतात?
उत्तर: कारण मूर्ख लोक भाषेचा वापर करतात. ते वेगवेगळे शब्द एकाच अर्थाचे आहेत असे समजतात.

प्रश्न: एकाच शब्दाचे वेगवेगळे अर्थ का असतात?
उत्तर: कारण चतुर लोक भाषेचा वापर करतात. ते तोच शब्द वेगळ्या अर्थाने वापरला आहे असे भासवतात.