युआन झॅंग ..चीनचा आद्य शंकराचार्य

कोण हा युआन आणि तो आणि शंकराचार्य़ांमध्ये काय साम्य मला दिसले ?
आद्य शंकराचार्य़ म्हटले की समोर येते
[१] त्यांची लहानपणापासून दिसून येणारी कुशाग्र व प्रखर बुद्धिमत्ता. उपनयन होता होताच या बालकाने संस्कृतवर प्रभुत्व व दर्शनांसारख्या अवघड विषयांतही सहज प्राविण्य.मिळवले होते.
[२] बालवयापासूनच संसाराविषयी अनासक्ती व धर्मविषयक ओढ.
[३] ज्ञान मिळवण्यासाठी घर सोडून दूर जाण्याची तयारी.
[४] मिळालेल्या ज्ञानाचा लोकांना उपयोग व्हावा ही तीव्र इच्छा.
[५] आपले अवतार कार्य संपले असे वाटल्या बरोबर उभारलेल्या सर्व गोष्टींचा त्याग करण्याची तयारी.

हे सर्व जसेच्या तसे युआनच्या बाबतीतही आढळून येते.

युआन ज्वॅंगचा [ चीनी उच्चार नक्की काय करावा कळत नाही. आपण यापुढे युआनच म्हणू.] जन्म ६०२.. मृत्यू ६६४. आजोबा, वडील व मोठा भाऊ बौद्ध धर्माचे उपासक व कफ़्युसिअस विचाराचे अभ्यासू. प्रखर बुद्धिमत्तेच्या युआनने लहानपणापासून महायान पंथाच्या अभ्यासाला सुरवात केली. प्रथम मोठ्या भावाकडे शिक्षण . अभिधर्मकोशाचा अभ्यास झाल्यावर १३ व्या वर्षीच भिक्कू झाला. २० व्या वर्षी पूर्ण दिक्षा घेतली. महायान पंथाचे विचार व प्रत्यक्ष आचरण यांतील तफ़ावतीमुळे अस्वस्थ होऊन त्याने ठरविले की खरे काय ते कळावयास पाहिजे असेल तर बुद्ध धर्माचा उगम जेथे झाला त्या हिंदुस्थानात जाऊनच अभ्यास करावयास पाहिजे. चीनहून हिंदुस्थानाचा हजारो किलोमीटरचा प्रवास करावयाचा तर वाटेतील देशांमधील भाषा व विषेशत: संस्कृत यावयालाच पाहिजे. वर्षभरात त्यात पारंगत होऊन आता प्रस्थान ठेवावयाचे ठरवले तर एक मोठी अडचण उभी राहिली. चीनमध्ये त्यावेळी यादवीची धामधूम होती व प्रवासाकरिता सम्राटाची परवांगी लागत असे ; ती काही मिळेना. तेंव्हा दिवसा लपून छपून व रात्री प्रवास करून त्याने सीमा गाठली. नंतर गोबीचे वाळवंट पार करून हमी, तुर्फ़ान, थाकी, कुचा, आक्सू, बैदल खिंड असा हलीच्या किर्झिगिस्थानापर्य़ंतचा प्रवास केला. पुढे ताष्कंद ,उझेबिस्थानाची राजधानी समरकंद; मग पामीरच्या पठारावरूनअमू, दर्य़ा,बाल्ख[ अफ़गाणिस्थानात]. तेथे त्याला मिळालेल्या ग्रंथाचा अभ्यास [पुढे चीनी भाषेत भाषांतरही] बानियन येथील बुद्धाच्या मुर्ती [तालिबानांनी त्यांची मोडतोड केली !]पाहून नंतर कापिसी येथे प्रयाण. तेथे त्यला प्रथम हिन्दू व जैन भेटले.हा प्राचिन गांधार देश. पुढे खैबर खिंडीतून तो पेशावरला आला.
कनिष्कांनी तेथे १४०० मठ स्थापले होते व त्यांत १८००० भिक्षू रहात होते. येथून युआनच्या अभ्यासाला सुरवात झाली. नंतर सिन्धू ओलांडून तो तक्षशीला येथे आला व तेथून काश्मीरला गेला. तेथे त्याने २ वर्षे काढली.नंतर फ़िरोझपुर, जालंदर,बैरट,मथुरा मतिपुर, सांकसी, कन्याकुब्ज[ कनोज], अयोध्या, कौसंबी,स्त्रवसीहून दक्षिण नेपाळच्या तराई भागातून ६३७ साली कुशीनगर[ बुद्धाचा मृत्यू] , सारनाथ, वाराणशी, पाटलिपुत्र[पाटणा], बुद्धगया व त्या नंतर नालंदा येथे दोन वर्षे मुक्काम.नालंदा येथे योगकार पंथाचा अभ्यास करून तो प्रागज्योतिषपुर [ गुहावटी]ला गेला.तेथील राजा बुद्ध धर्माचा होता. त्याच्या बरोबर तो हर्षाच्या कनोजमधील धर्मा परिषदेला हजर रहाण्यासाठी हर्षाकडे परत आला.तेथून तो दक्षिण हिन्दुस्तानात शिरला. आन्ध्रमधील अमरावती व नागार्जूनसागर येथे गेला व तेथून कांचीला गेला.दक्षिण हिन्दुस्थानातील ही तीन प्रमुख बौद्ध अभ्यासाची नगरे. ६४६ ला चीनला परत.
आपल्या १७ वर्षांच्या या दीर्घ प्रवासात त्याने बुद्ध धर्माचा अभ्यास केला,धर्म परिषदांमध्ये भाग घेतला, प्रवचने दिली, महत्वाचे म्हणजे शब्दश ; शेकडो ग्रंथ गोळा करून चीनमध्ये नेले व पुढे त्यांचे भाषांतर केले. चीनमध्ये जनतेने व बादशहाने त्याचे प्रचंड स्वागत केले. त्याने पुढच्या आयुष्यात आपण व आपल्या शिष्यांच्या मदतीने नेलेल्या ग्रंथांची भाषांतरे केली. व नंतर मठाधिपती वगैरे व्हावयाचे नाकारून एक सामान्य भिक्षू म्हणून देह ठेवला.
आता आपणलाही युआन व आद्य शंकराचार्य़ यांच्यातील विलक्षण साम्य पटले असेल.
युआनच्या प्रवासाची कल्पना यावी म्हणून एक नकाशा देण्याची इच्छा होती .चीन, गोबीचे वाळवन्ट, किर्झगिस्तान अफ़गाणिस्तान, काश्मिर,येथपर्य़ंतचा प्रवास किती दीर्घ आहे याची कल्पना करता येईल. हिन्दुस्तानातील शहरे आपणास माहित आहेतच. ७ व्या शतकात पायी प्रवास करावयाचा आहे हे लक्षात घेतले म्हणजे युआनच्या ज्ञान लालसेची कल्पना येऊ शकेल.
इतिहास समुदायाच्या एखाद्या सदस्याने जरा वेळ काढून जर युआनच्या प्रवासाचा संपूर्ण नकाशा दिला तर सर्वानाच उपयोगी होईल.
शरद