मागे मनोगतावर महेश यांनीही हाच निकष सांगितला होता... कोणताही 'बाहेरचा' शब्द 'घरचा' कधी होतो? जेव्हा मराठीचे विभक्तीप्रत्यय, अव्यये, अनेकवचने यांचे नियम तो शब्द निःसंकोचपणे पाळू लागतो तेव्हा. जर असे नियम पाळण्यास त्या शब्दाला काही आडकाठी नसेल तर त्याला मराठी मानण्यास आपणही बिचकू नये.

खरे आहे. मलाही हा नियम आठवतो आणि त्याच्याशी मी सहमतही आहेच. फाईल या शब्दाच्या बाबतीत हल्लीच मीही तो निनाद यांच्या निदर्शनास आणून दिला होता.

परंतु मग,

मी माझ्या खोलीत स्लिपायला जाऊ का?
मी आता स्लिपते आपण उद्या बोलू.
मी लवकरच स्लिपणार आहे.

क्रियापदांच्या आणि सर्वनामांच्या बाबतीत आपण हा नियम लावत नाही असे दिसून येते.

कोणताही 'बाहेरचा' शब्द 'घरचा' कधी होतो? जेव्हा मराठीचे विभक्तीप्रत्यय, अव्यये, अनेकवचने यांचे नियम तो शब्द निःसंकोचपणे पाळू लागतो तेव्हा. जर असे नियम पाळण्यास त्या शब्दाला काही आडकाठी नसेल तर त्याला मराठी मानण्यास आपणही बिचकू नये.

अगदी बरोबर..सहमत.. मागे वाचक्नवी/यनावाला (नक्की आठवत नाहि) यांनीही असेच सांगितले होते आणि ते मलाहि पटले होते/पटते..

ऋषिकेश
------------------
जगात १० प्रकारचे लोक असतात द्विमान पद्धती समजणारे आणि न समजणारे

मला वाटते ललित किंवा कोणत्याही प्रकारच्या साहित्यामध्ये असे तथाकथित परभाषिक शब्द न वापरण्याची सोवळी प्रथा होती. जी कोसला मध्ये नेमाड्यांनी प्रथम मोडीत काढली. (चू.भू.द्या.घ्या.)

मर्ढेकरांच्या कविता चाळीसच्या दशकामधल्या. त्यांनी परभाषिक शब्दच आणले नाहीत तर , भाषेची बर्‍यापैकी मोडातोड केली. त्यांच्या काव्यात "पिपात न्हाणारे " उंदीर "बेकेलाईटी , बेकेलाईटी" असतात. "मोटारीचे " मनोगत "क्लिन्न" असते. "क्लिन्न" शब्दात "खिन्न" आणि "क्न्लीनर"चे मिश्रण आहे असे मी कुठेसे वाचले होते.

सर्वे जन्तु रुटिनाः | सर्वे जन्तु निराशयाः |
सर्वे छिद्राणि पंचन्तु | मा कश्चित् दुःख लॉग् भरेत् ||

डोळे हे फिल्मि गडे, खोकुनि मज पहुं नका !
काढूं मी दळणा कशि, निवडुं सख्या, आणि मका !

यासारख्या अनेकानेक ओळींमुळे मर्ढेकरांवर भीषण टीका झाली. या टीकेमधे आशयाबरोबरच भाषेच्याही "अमंगल" अशा विरूपिकरणाचा आरोपांचा भाग होता.

तेव्हा , नेमाड्यांच्या बाबतीतल्या परकी शब्दांच्या आयातीचे श्रेय कमीत कमी दोन दशके मागे जाते.

जेव्हा मराठीचे विभक्तीप्रत्यय, अव्यये, अनेकवचने यांचे नियम तो शब्द निःसंकोचपणे पाळू लागतो तेव्हा. जर असे नियम पाळण्यास त्या शब्दाला काही आडकाठी नसेल तर त्याला मराठी मानण्यास आपणही बिचकू नये.

हा निकष मला पटतो.
अनेकवचनासाठी "स" प्रत्यय (इंग्रजीतून आलेल्या "तत्सम" शब्दांसाठी) आतापर्यंत मराठी झाला आहे की नाही, हे मात्र मला माहीत नाही. मराठीच्या इतिहासात दुसर्‍या भाषेतील तत्सम शब्दांबरोबर त्यांची बहुवचनेही तत्सम येण्याची प्रथा पूर्वी नव्हती. उदा : "खबर" शब्दाचे बहुवचन "अख्बार" मात्र मराठीत आले नव्हे.

इतकेच काय, एखाद्या वेळी दुसर्‍या भाषेतला अनेकवचनी शब्द मराठीत आला तो मराठीतले एकवचन म्हणून (अर्थातच अशा परिस्थितीत शब्दार्थ थोडा तरी बदलणारच, "तत्सम" नाही राहाणार). उदा : "अवलाद", "जाहिरात" (मराठीत एकवचनी शब्द)

हे अर्थातच संस्कृत तत्सम शब्दांबाबतही तितकेच खरे आहे.
"सूत्र" हा संस्कृत शब्द दोनदा मराठीत आला आहे : तद्भव "सूत" आणि तत्सम "सूत्र" असा. दोन्हीच्या बाबतीत अनेकवचने मराठी प्रत्ययांनी होतात, संस्कृत प्रत्ययांनी नव्हे - सुते, सूत्रे.

एवढेच बघितले, तर मराठीला अनेकवचनी तत्सम शब्द आवडत नाहीत असे भासू शकते. पण असे कुठलेच नियम सदासर्वकाळसाठी नसतात. अन्य भाषांचे उदाहरण बघता कधीकधी तत्सम अनेकवचने स्वीकारलेली दिसतात. इंग्रजीतली उदाहरणे सर्वांनाच माहीत असतील. cactus-cacti (Latin), stigma-stigmata (Greek), वगैरे, खूपच! पण भारतातल्याच हिंदी/हिंदुस्तानी भाषेत अरबी/फारसी तत्सम शब्द मुळात अनेकवचनी असल्यास अनेकवचनीच वापरतात. उदा : "कागज़ात". असाच प्रकार मराठीत कालप्रवाहाप्रमाणे झाल्यास होऊ शकतो.

हा प्रकार हल्ली मराठीत झाला आहे काय? हा प्रश्न कठिण आहे. मराठी स्वभाषा म्हणून बोलणार्‍या सभ्य समाजात कसे बोलले जाते? अनेक वर्षे महाराष्ट्राबाहेर राहिल्यामुळे याबाबतीत मला ताजे काही सांगता येत नाही. "डॉक्टर्सना बोलवा"असे म्हणणारी एक नर्सबाई आमच्या इस्पितळात होती, बहुतेक लोक मात्र "डॉक्टरांना बोलवा" असे म्हणत. प्रत्यय लावत असल्यामुळे नर्सबाईंच्या बोलण्यातला "डॉक्टर्स" शब्द वरील निकषाने "मराठी" होतो. कदाचित या नियमाच्या बाबतीत हा मराठीतला संक्रमणाचा काळ आहे.

खरे म्हणजे "सभ्य समाज" म्हणजे नेमके कोण? या बाबतीत हा संक्रमणाचा काळ असू शकेल. (शास्त्राच्या दृष्टीने "सभ्य समाजाचा" जो प्रवाह, तो "मराठी भाषेचा प्रवाहीपणा".) या प्रश्नाचे जे काही उत्तर कालांतराने येईल ते आपल्या लोकशाही विचारसरणीला आणि नीतिमत्तेला साजेसे येईल अशी आपण आशा करू शकतो, प्रयत्न करू शकतो. पण तो विषय चर्चेसाठी अवांतर आहे.

("तज्ज्ञ" उपाधीच्या बाबतीत टग्या यांच्याशी सहमत.)

छान प्रतिसाद.

मला यासंबंधी मागे एकदा सर्किट यांनी इंग्रजी शब्दांसाठी सोपे मराठी शब्द कसे तयार करावेत, पर्यायी शब्द हा जास्तीत जास्त किती अक्षरी शब्द असावा, कुठचा पर्यायी शब्द रूळू शकेल आणि कुठचा नाही यावरून एक चांगली चर्चा सुरू केली होती ते आठवते. (यात एकाच अर्थाच्या इंग्रजी आणि मराठी शब्दोच्चारांची तुलना अपरिहार्य होती).

"स"कारांत बहुवचने होतात का, कोण करते, हा सर्वेक्षणाचा मुद्दा आहे. (सिद्धांताचा नव्हे, या अर्थी.)
"बसेस"/"बशी" पैकी पर्याय दोन्ही वापरले जातात का, विशिष्ट समाजातले लोक पहिला किंवा दुसरा पर्याय वापरतात का? हा सुद्धा सर्वेक्षणाचा मुद्दा आहे, सिद्धांताचा नव्हे.

आदरार्थी आणि अनेकार्थी अनेकवचनांचा मुद्दा फार चांगला आहे. त्याबद्दल अभ्यास व्हायला हवा.

(आमच्या त्या नर्सबाई आदरार्थी आणि अनेकार्थी दोन्ही प्रकारे "डॉक्टर्स" वापरत. त्यांच्या आदरार्थी वापराबद्दल आम्हा ट्रेनी लोकांत थोडी खिल्ली उडे - खिल्ली म्हणजे एका प्रकारचे सर्वेक्षणच! पण अनेकार्थी "डॉक्टर्स" या वापराबाबत तितके विचित्र वाटत नसे.)

>>इंग्रजीतून मराठीत रुळणारे शब्द एवढीच चर्चा नको तर त्यापुढे जाऊन जर शब्द रुळणार असतील आणि ते रुळवणे सहज होत असेल तर प्रतिशब्द शोधावेत का? शोधल्यास त्यांचा निकष कसा ठरवावा?<< उच्चारायला, लिहायला, लक्षात रहायला सोपे, सोपी जोडाक्षरे असलेले, सहज रुळणारे परभाषिक शब्द रूढ होऊ पाहात असतील तर जरूर होऊ द्यावेत, त्यांच्यासाठी क्लिष्ट प्रतिशब्द अजिबात शोधू नयेत. अनेक वर्षे फक्त बोलताना वापरून नंतर पुरेसे रुळल्यानंतर त्यांचे मराठीकरण होऊन ते आपोआप लेखी भाषेत येतील. त्यासाठी खास प्रयत्न करू नयेत. मराठी लेखी शब्द क्लिष्ट असले तरी चालवून घ्यावेत. तांत्रिक पारिभाषिक शब्द क्लिष्ट असणारच. त्यांना स्वीकारण्य़ाची तयारी ठेवावी.
फक्त इंग्रजी नामे, विशेषणे वगैरे मराठीत बोलताना जशीच्या तशी वापरली जातात, क्रियापदे नाहीत. त्यामुळे क्रियापदे रूढ करण्याचा अजिबात प्रयत्‍न करू नये. तसे केले तर भाषा विद्रूप होईल.--वाचक्‍नवी

खरे म्हणजे सहसा बस हाच शब्द मी शहरात आल्यावर ऐकला. (त्याआधी सुमारे १७ वर्षे फक्त वाचला होता, बसस्थानक वगैरे) मात्र बशीत बसलो, बशी उभ्या होत्या, बशीतून उतरलो असे वापरायला हरकत नसावी.

बससाठी आमच्याकडे वापरात असलेले शब्द म्हणजे यष्टी* (किंवा गाडी). यष्ट्या, यष्टीत, यष्टीतून वगैरे शब्दप्रयोग सर्रास चालायचे.

(त्याचा दुष्परिणाम असा की, यष्टीरक्षक हा कंडक्टरसाठीचा मराठी शब्द आहे आणि यष्टीचीत म्हणजे बशीने केलेला ऍक्सीडेंट/आक्शिडन/अपघात असे समजत होतो.)

असो.

आपला,
(चेंडूफळीपटू) आजानुकर्ण

त्यामुळे भाषेचे प्रमाणीकरण हे गरजेचेच आहे, फक्त त्यामागची गरज आणि तिचा स्कोप (मराठी?) बोलीभाषेपेक्षा थोडा वेगळा आहे, एवढेच.

स्कोप म्हणजे विस्तार इथे बरोबर बसेल.

संगणक हा शब्द मी फक्त वाचतो, बोलत कधीही नाही. असे अनेक शब्द आहेत जे मी कधीही बोललो नाही आणि बोलणार नाही. फक्त वाचतो.

माझ्याशी संपर्क साधा असे मी आतापर्यंत कोणालाही म्हटलेले नाही.

मला काँटॅक्ट कर असे नेहमी म्हणतो.

माझ्या शत्रूंना मी सहसा हाताळू शकतो, पण हे परमेश्वरा, माझ्या मित्रांपासून मला वाचव!

लाखाची गोष्ट.

- राजीव

कपचे अनेकवचन कप असेच होते. कुणी कप्स म्हटल्याचे स्मरत नाही. कप हा मराठी शब्द आहे कारण याचे सामान्य रूप कपा- असे होते. चहाच्या कपाला चहाचा पेला किंवा प्याला असे सहजपणे बोलले-लिहिले जाते. फुलपात्र हे विशिष्ट आकाराचे मराठी भांडे आहे. त्याला इंग्रजी-हिंदी प्रतिशब्द नाहीत. तांब्या, गडू, कळशी, पातेले, सतेले, तरसाळे यांनाही अचूक इंग्रजी शब्द नाहीत.
पाणी पिण्याच्या उभ्या भांड्याला मराठीत ग्लास म्हणतात. अर्थात, ग्लासचे प्रत्ययापूर्वी सामान्यरूप होते. टम्बलर असे आपण म्हणू शकत नाही कारण तो टमरेलसाठी वापरायचा इंग्रजी शब्द आहे असे समजले जाईल. (इंग्रजीत टंब्रेल किंवा टंब्रिल असे शब्द आहेत. त्यांचा अर्थ बैलगाडीसारखी तिरपी करता येण्यासारखी गाडी असा आहे, त्यांचा मराठी टमरेलशी संबंध नाही.)--वाचक्‍नवी

अनेकवचने आयात करू नयेत असे माझे मत आहे. मराठीतले बहुतेक नियम हे मराठीसाठी पुरेसे आहेत. (ससा चे स्त्रीलिंग काय किंवा पालीचे पुल्लिंग काय वगैरे पुल विनोद वगळता.)

इंग्लिशमध्येही बाहेरून आलेल्या शब्दांना शक्य तितके इंग्लिश व्याकरणानुसारच चालवले जाते. उदा. लाडूचे अनेकवचन इंग्लिशमध्ये लाडूज् असे होईल.

मराठीत एखाद्या गोष्टीसाठी एखादा समर्पक शब्द असताना त्याऐवजी बोलण्यात इंग्रजी शब्दांचा वापर का करावा?

याचे कारण चर्चेच्या सुरुवातीला आले आहे तसेच आहे. इथे फक्त वृत्तनिवेदक, कलाकार इ. इंग्रजी माध्यमातील नसून श्रोतावर्गही इंग्रजी माध्यमातीलच आहे. इतकेच नव्हे तर पालकही आता इंग्रजी माध्यमातील आहेत.

एक अनुभव सांगायचा झाला तर -

हल्लीच एक नाटुकली सादर करायची होती. यात चाळीशीच्या माणसांना सलग २-३ मराठी वाक्ये बोलता येत नाहीत असा अनुभव आला. (अर्थात, ही गोष्ट अमेरिकेतली आहे आणि सर्वांचेच असे होते असे म्हणता येणार नाही. हे एक प्रातिनिधिक उदाहरण मानावे)
त्यांच्या मुलांकडून एका सलग मराठी वाक्याची अपेक्षा करणं हे देखील खूप होईल. तरीही, या सर्व व्यक्ती घरात मराठीत बोलतात. ते बोलताना त्यांचे मराठीविषयी प्रेमही जाणवते. परंतु, इंग्रजी मिश्रित मराठी हीच त्यांची बोलीभाषा झाली आहे. या व्यक्तींना नाटुकलीत इंग्रजी शब्द पेरुन मराठी वाक्ये दिली असता, ते सहज संवादफेक करू लागले.

समर्पक शब्द हे बर्‍याचजणांकरता केवळ आता पुस्तकात राहीले आहेत. त्यासाठी इंग्रजी शब्द अधिक प्रचलीत झाले आहेत कारण घराबाहेर तेच वापरात येतात आणि सर्वसामान्य माणसाचा अधिक वेळ हा घराबाहेर जातो. जसे, पँट शर्ट हा परदेशी पोषाख आणि कुडता धोतर हे देशी पण म्हणून आजकाल घरी येऊन धोतर नेसताना कोणी दिसत नाही तसेच. जे सुटसुटीत आहे, सर्वत्र वापरले जाते, सर्वांना चटकन समजते असे शब्द बोलणे लोकांना सोयिस्कर होते.