छायाचित्रकला -३
लेखमाला सुरु करतांना मला स्वत:लाच नक्की समजत नव्हते की आपण काय काय माहिती देणार आहोत. ही माहिती श्री धनंजय किंवा कोलबेर यांच्यासारख्या तज्ञाकरिता नव्हतीच. पण नवशिके म्हणजे तरी काय समजायचे ? हल्लीच्या कॅमेऱ्यांमध्ये जे फ़िचर्स आहेत ते माझ्या सुरवातीच्या काळात फ़ार महागड्या कॅमेऱ्यातच असावयाचे व ते आम्ही फ़क्त आशाळभूतपणे मासिकात वाचावयाचो ! दुसरे म्हणजे हल्ली छायाचित्रकलेवरची मासिके सुलभतेने उपलब्ध आहेत, तेवढी तेंव्हा नव्हती. त्यामुळे
आजच्या कलाकारांची गरज नक्की उमगत नव्हती. पण पहिल्या दोन लेखांवरील प्रतिसादांनंतर, विशेषत: श्री.ऋषिकेश यांच्या सांगण्यावरून, थोडीशी दिशा मिळाली. आज पासून प्रत्येकवेळी जरा जास्त खोलात जाऊन लिहावयाचा प्रयत्न करतो. तरीही एक छोटीशी विनंती. आपल्याला एखादी गोष्ट जास्त विस्ताराने पाहिजे असेल तर अवष्य विचारा.
उदा. श्री. ऋषिकेश विचारतात चालत्या गाडीला व उडणाऱ्या बदकाचा फ़ोटो काढतांना काय स्पीड ठेवावा ? तर येथूनच सुरवात करू.
चालत्या गाडीचा फ़ोटो घेतांना वेळ जर १/१०० से. ठेवला तर काय होईल ? शटर उघडा आहे तेवढ्या वेळात गाडी पुढे सरकेल व चित्रात सरकणाऱ्या आडव्या रेषा दिसतील. स्पीड आणखी कमी केला, १/५०० केला, तर पहिल्यापेक्षा सुधारणा होईल हे नक्कीच, पण तुम्हाला पाहिजे तेवढे sharp चित्र मिळेल का ? सांगता येणार नाही. कारण ते गाडीचा वेग व तुमची अपेक्षा यावर अवलंबून आहे. परत एक गोष्ट लक्षात घ्या. एकदम शार्प चित्र आले तर ते धावत्या गाडीचे वाटणारच नाही, उभ्या, स्थिर गाडीचे वाटेल. मग नक्की
काय करावयाचे ? येथे शरदचा उपयोग नाही. पहिल्या लेखात लिहल्याप्रमाणे चित्रकार महत्वाचा. निर्णय तुम्ही आणि तुम्हीच घ्यावयाचा. सुरवात म्हणून १/५०० ने फ़ोटो काढा, बघा,नंतर आपल्या आवडीप्रमाणॆ बदल करा. पूर्वी मला कॅमेऱ्याबरोबर कागद-पेन्सिल ठेवावी लागे. कारण काय गोंधळ घातला होता हे फ़िल्म धूऊन, फ़ोटो हातात पडल्यावरच कळावयाचे. तिथपर्यंत सेटिंग लक्षात रहाणे शक्यच नव्हते. आता सोपे आहे, सर्व माहिती कॅमेऱ्यातच सुरक्षीत रहाते. एक गोष्ट सरळ आहे. गाडीचा फ़ोटो काढताना आणि उडत्या पक्षाचा काढताना, दुसऱ्या फ़ोटोत स्पीड निराळा लागणार. पक्षाचे पंख थोडेसे हलते दिसलेच पाहिजेत, थोडा blurr आवष्यकच. एखादेवेळी १/२५० हा स्पीड योग्य असू शकेल.
येथे Bracketing बद्दल बघू. Bracketing म्हणजे एक फ़ोटो काढून झाल्यावर तोच फ़ोटो परत एक्स्पोजर कमी आणि जास्त करून काढावयाचा. कशाकरिता ? तर हेही शक्य असते की पहिल्या फ़ोटोपेक्षा दुसरा [किंवा तिसरा] फ़ोटो चांगला असेल. हल्ली बरेच कॅमेऱ्यात ही सोय दिलेलीच असते. तुम्ही एकदाच बटण दाबले की तीन [अथवा ५] फ़ोटो एकदमच मिळतात. नको असलेले Delete करा. खर्च काही नाही व आपल्याला शिकावयासही मिळते. मी जोरात शिफ़ारस करतो की ही सवय लावून घ्या. सर्व व्यवसायीक फ़ोटोग्राफ़र हे न चुकता करतातच. फ़ुकटात पदरात पडणारी गोष्ट सोडू नका. [हा उर्दु शायराचा सल्ला]
पॅनिंग हा आणखी उपयोगी पडणारा प्रकार.यात गाडी ज्या बाजूला जात आहे त्या बाजूला कॅमेरा फ़िरवावयाचा. हा ट्रायल ऍंड एररचा प्रकार. काही वेळेला चांगले चित्र मिळते.
साधारणत: स्पीड २ ते १/२००० सेकंद इतका असतो. आपण Fast स्पीडबद्दल बघितले. आता Slow स्पीडबद्दल बघू. साधारणत; १/६० सेकंदापेक्षा हळू स्पीड असेल तर कॅमेरा स्टॅंडवर लावावा. कारण कॅमेरा हलण्याची शक्यता असते. Image Stabiliser असेल तर काळजी नाही. नाहीतर दोन पायांत अंतर ठेऊन, दोनही कोपरे शरीराला चिकटवून उभे रहावे. हात शरीराला टेकलेले असल्याने कमी हलतात. तरीही हलण्याची शक्यता राहतेच. अशावेळी एक उपाय म्हणजे ISO वाढविणॆ. उदा. ISO 100 ने १/१५ स्पीड असेल तर ISO 400 केल्याने तो १/६० होईल. तुम्ही कॅमेऱ्याला फ़सवत आहात. प्रकाश कमीच मिळंणार आहे.पण प्रोसेसिन्ग करताना ती कसर भरून काढणे शक्य आहे. निदान Blur [मराठीत काय ?] नक्कीच कमी असेल. स्टॅंड नसेल तर तुम्ही कॅमेरा एखाद्या स्थिर वस्तूवर ठेऊ शकता. अशावेळी हाताने शटर बटण दाबताना कॅमेरा हलण्याची शक्यता असते. या वेळी Self Timer चा उपयोग करावा. म्हणजे शटर दाबताना कॅमेरा हलला तरी फ़ोटो निघताना तो स्थिर असेल. छायाचित्र चित्रकलेसारखे [Painting] सारखे दिसावे असे वाटत असेल तर [विषेशत: निसर्गचित्र व व्यक्तिचित्र] तर कमी स्पीडचा उपयोग करून घेता येतो. या बाबत आपण पुढे बघणार आहोतच. पण तुम्ही आतापासूनच असे फ़ोटो मुद्दाम काढावयास सुरवात करा. ज्येष्ट चित्रकारांची चित्र काळजीपूर्वक अभ्यासावयास सुरवात केलीत तर ही गोष्ट लक्षात येईल. Deleberate ,controlled blur तुमच्या छायाचित्राला एकदम निराळ्या श्रेणीत नेऊन ठेवेल. स्पीड मधील B व T ही सेटिंग तुम्हाला रात्रीचे फ़ोटो काढावयाकरिता निर्माण केली आहेत.त्याचा उपयोग आपण उपक्रमवरील छायाचित्रात पाहिला आहेच. धूसर वातावरण निर्माण करावयासही आपण त्यांचा उपयोग करू शकतो. आज स्पीडबद्दल एवढी माहिती घेऊन थांबू. तुमच्या य़ा विषयावरील शंकांचे समाधान करून परत DoF कडे वळू. DoF कोष्टके, hyper focal distance वगैरे माहिती त्यात घेऊ.
शरद