आपले इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळेपण राखण्यात माणसाने फार मॊठी किंमत मोजली आहे असे मला वाटते.

पण प्रॉब्लेम असा आहे की... इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळेपण राखले नाही तर (म्हणजे मोनोगॅमस राहीलो नाहीतर) त्याहून (व्यवहारात)जास्त किंमत मोजावी लागेल असे वाटते :-)

"लेकुरे उदंड झाली तो ते लक्ष्मी निघून गेली, बापुडे भिकेस लागली काही खाया मिळेना," हे समर्थवचन माहीत असेलच!

आता उदंड लेकरे टाळण्याचे सन्मान्य आणी सोपे मार्ग उपलब्ध आहेत, त्यामूळे आपला युक्तिवाद इथे गैरलागू ठरतो.

इथे श्रेष्ठ चा अर्थ लागला नाही. कदाचित 'मोअर एफेक्टीव्ह' अशा अर्थाने म्हणायचे असेल.

आपले इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळेपण राखण्यात माणसाने फार मॊठी किंमत मोजली आहे असे मला वाटते.
हे विधान थोडे जनरलाइझ्ड वाटते. एक तर उत्क्रांत होणे हा माणसाने ठरवून केलेला प्रकार नाही. आणि उत्क्रांत झाल्यावर आपला सुपीक मेंदू सर्व दिशेने धावू लागला. त्यात सर्वच गोष्टी लॉजिकल होत्या असेही नाही, विशेषतः समाजव्यवस्थेबाबत. मोनोगॅमस पद्धत ही आपल्या तथाकथित आधुनिक समाजाने मानलेली पद्धत आहे. पण इतर पद्धतीही अस्तित्वात आहेत. मुस्लिम राष्ट्रांमध्ये बहुपत्नित्व आहे. हिमाचल प्रदेशातील एका जमातीत अशी प्रथा आहे की तिथे पाहुणा आला की यजमानाच्या पत्नीला त्याच्याबरोबर रात्र घालवावी लागते.* आणि असे न केल्यास तो यजमानाचा अपमान समजला जातो.

* संदर्भ : ऐसपैस गप्पा - दुर्गाबाई भागवत, प्रतिभा रानडे

----

ही अर्वाचीन कल्पना आहे. तीही पाश्चात्त्यांकडून आलेली. (राम एकपत्नीव्रत असला तरी उत्क्रांतीनुसार त्याचा पुढचा अवतार १६ सहस्त्र स्त्रियांचा पती होता. [यांतील १६ सहस्त्र हा फुगवलेला आकडा सोडला तरी आठजणींचा तर नक्कीच])

असो, चर्चेचा हेतू ध्यानात आला नाही.

म्हणजे काय अपेक्षित आहे?
केवळ् बहुपत्नित्व का?
बहुपतित्व ही मग पॉलीगॅमीत येते.
उदा:- द्रौपदी.
त्याला नैसर्गिक म्हणणार का?
(सध्या उ.प्र. च्या काही भागात ही प्रथा अजुनही आहे असं ऐकलय.)

जन सामान्यांचे मन

पूर्वी (म्हणजे जेव्हा बहुपत्नीत्व सर्वमान्य होते) समाजातील स्त्री-पुरुषांचे गुणोत्तर काय होते? सध्या ते ५०:५० च्या आत-बाहेर आहे.

आपण घेतलेला अर्थ योग्य आहे.

"एक तर उत्क्रांत होणे हा माणसाने ठरवून केलेला प्रकार नाही."

हे मान्य आहे पण उत्क्रांतीचे ज्ञान झाल्यावर निसर्गाशी फट्कून वागणे, नैसर्गिक व्यवस्थेत अथवा व्यवहारात ढवळाढवळ करणे, निसर्गाला ओरबाडणे हे त्याने जाणीवपूर्वक चालू ठॆवले. अनेक अनैसर्गिक कल्पनांचे उदात्तीकरण (उदा -ब्रह्मचर्य) माणसाच्या सुपिक मेंदूने केले.

टोकाची उदाहरणे बर्‍यापैकी स्पष्ट असतात - श्वास घेणे निसर्गनियम आहे, आणि संक्रांतीच्या दिवशी स्त्रिया साडी काळी नेसतात, हा सामाजिक नियम आहे.

पण जसेजसे आपण शरीरक्रियांबाबतच्या वर्तनापाशी येतो, तसे कुठला नियम सामाजिक, आणि कुठला नियम नैसर्गिक हा फरक धूसर होत जातो.

निकष १: मानवेतर प्राण्यांचे वर्तन हे नैसर्गिक नियमाचे द्योतक असते
मानवेतर जनावरांचे वर्तन मानवापेक्षा नैसर्गिक आहे, असे मानण्याचा एक विचारप्रवाह दिसतो, आणि तो काही प्रमाणात पटण्यासारखा आहे. पण कुठल्याही विवक्षित बाबतीत सर्व मानवेतर प्राणी एकसारखे वागत असले, तर त्या बाबतीत तो निसर्गनियम आहे, असे म्हणण्यास बळ मिळते. उदाहरण : "गुडमॉर्निंग" म्हणणे हे जवळजवळ कुठल्याच जनावराचे वर्तन दिसत नाही, पण काही मानवाचे दिसते. त्यामुळे "गुडमॉर्निंग" म्हणणे हा सामाजिक नियम असण्याची शक्यता फार आहे.

पण "पाण्यात अंग धूणे" हे वर्तन काही प्राण्यांमध्ये दिसते, काहींमध्ये दिसत नाही. अंगाला चिखल फासणे काही प्राण्यांमध्ये दिसते, काहींमध्ये दिसत नाही. त्यामुळे माणसायची अंग धुवायची इच्छा, उटणे लावायची प्रथा कितपत नैसर्गिक आहे, कितपत सामाजिक नियम आहे, हे सांगणे (या निकषावरून) कठिण आहे.

मानवेतर प्राण्यांमध्ये काही प्राणी थोड्या वेळात अनेक जोडीदारांशी समागम करतात, काही प्राणी थोड्याच जोडीदारांशी (काही उदाहरणांत एकाच जोडीदाराशी) समागम करतात. त्यामुळे जोडीदारांचा नेमका आकडा काय असावा असा कुठलाच निसर्गनियम सांगता येत नाही. बहुतेक मानव एक-जोडीदारनिष्ठ, किंवा खूपच कमी जोडीदारांशी समागम करतात. बाकीच्या जनावरांच्या वर्तनातून असे वागणे नैसर्गिक, की सामाजिक हे सांगता येत नाही.

निकष २: "गरजा पूर्ण करणे" म्हणजे निसर्गनियम
हा निकषही पटण्यासारखा आहे. पण येथे मुळात "गरज" म्हणजे काय? ही कल्पना फक्त टोकालाच स्पष्ट आहे. ढोबळपणे "आहार, निद्रा, भय-मुक्ती, आणि मैथुन" या टोकाच्या "गरजा" सर्व लोक कबूल करतात. पण त्यात तरतमभाव असतो. कुठलेच अन्न नसले तर कुठलेही अन्न म्हणजे गरज. पण क्षाराची गरज असल्यामुळे खारट वस्तू खाव्याशा वाटतात. या गरजेचे "चोचले" केव्हा होते, ती सीमारेषा अस्पष्ट आहे.
भय-मुक्ती चे उदाहरण असे: बालकाला आईच्या जवळिकीची गरज वाटते - कुठलाच धोका समोर नसतानाही. आता ही शारिरिक नसून मानसिक गरज आहे. धोका नसतानाही आईच्या जवळिकीची गरज पूर्ण करणे निसर्गनियम मानायला काही हरकत नाही. तसे बघता आईला, वडलांना बाळाची "आहार, निद्रा, भय, मैथुन" कुठल्याच दृष्टीने गरज नसते. पण "वात्सल्य" ही प्रबळ मानसिक गरज "नैसर्गिक" मानायला काहीच हरकत नाही. काही पोरकी मुले आईविना तगतात, काही स्त्रिया, पुरुष मुलांविना सुखी असतात, या उदाहरणांनी "वात्सल्या"चा नैसर्गिक गुण कमी होत नाही.
लोक प्रेमात पडतात (कित्येकदा लग्न केलेल्या जोडीदाराच्या प्रेमात पडतात!) तेव्हा त्यांना त्या एका व्यक्तीची आस लागते. त्या एका व्यक्तीबद्दल कमालीचा विश्वास वाटतो. त्या व्यक्तीच्या जवळ असताना शारिरिक आणि मानसिक आकर्षण आणि तृप्तीचा अनुभव करतात. ही अनुभूती "मानसिक गरज" आहे, की केवळ "सामाजिक अपेक्षा" आहे? मातेच्या वात्सल्यासारखेच या अनुभूतीशिवायही काही लोक सुखाने जगतात. तेवढ्यासाठी काही त्या गरजेला नकारण्याचे कारण मला दिसत नाही. म्हटले तर "एकच जोडीदार" हा नियम निसर्ग- आणि समाजनियमांच्या धूसर सीमारेषेवरती आहे.

सारांश : "एका, किंवा थोड्याच जोडीदारांशी समागम करणे" हा समाजाने निसर्गाविरुद्ध लादलेला जुलूम आहे, असे मला पटलेले नाही. कमीतकमी जे लोक ही मानसिक "गरज" मानतात, त्यांनी ती नैसर्गिक मानण्यास काहीच आडकाठी दिसत नाही. "त्याची मोठी किंमत मनुष्याने मोजली आहे" हे वाक्य समजण्यासाठी मला हे जाणायला आवडेल, की काय किंमत मोजली.

आणखी एक गोष्ट आठवली. चिंपांझी, गोरिला, बोनोबो माकडे या सर्वांमध्ये सहचर्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती आहेत आणि ते या पद्धतींचे काटेकोरपणे पालन करतात. म्हणजे मेंदू सुपीक व्हायला लागला हा त्याचा एक परिणाम असू शकतो असे म्हणता येईल काय?

----

एका जोडीदारा कडुन जेव्हा सर्व गरजा पूर्ण होत नाहीत तेव्हा मनुष्यप्राणि दूसरा जोडीदार शोधायचा प्रयत्न करतो.

असा जोडीदार मला वाटते शोधायचाच असला तर आपला जोडीदार दुसरा कोणी जोडीदार शोधतो आहे त्याची कल्पना येत असावी बहुतेक माकड आदी प्राण्यांतील आधीच्या जोडीदारांना. माणसाने सुद्धा नवीन जोडीदार शोधताना सध्याच्या जोडीदाराला अंधारात ठेवू नये, नाही का? म्हणजे तो/ती दुसरा लगेच जोडीदार शोधायला मोकळे!

निसर्ग नियम मानणारे १०० स्त्रीया, १०० पुरूष,
समाज नियम मानणारे १०० स्त्रीया, १०० पुरूष,

असे चार संच करूया, त्यांच्या कुंडल्या गोळा करू, त्यांच्या समाधानी वृत्तीचा "हॅपिनेस इंडेक्स" तयार करू त्या इंडेक्स संदर्भात कुंडल्यांमधले साम्यभेद समजावून घेऊ, तीच गोष्ट नुसत्या राशींचा (जन्म आणि लग्न) उपयोग करून शोधू

हवे असल्यास या संशोधनासाठी भारतातून वैज्ञानिकांच्या बरोबरच अमेरिकेतून हॉवर्ड स्टर्न सारख्यां "दिग्गज" माणसांचा सल्ला घेऊ....

आणि त्यावर आधारीत ज्योतिषशास्त्र/विद्या/थोतांड हे नक्की समाजनियम पाळणार्‍यांना उपयुक्त ठरते का निसर्ग नियम पाळणार्‍यांना हे ठरवू, मग त्या संशोधनावर एक ग्रंथ नाही पण पेपर लिहू -आणि त्यावर जर कोणी न वाचता टिका करू लागला तर एकतर मूर्ख समजू अथवा त्या विशिष्ठ समुदायाचा (ज्या वरील समुदायासाठी पत्रिका योग्य ठरतात) त्यांचा मत्सर करणारा दुराभिमानी समजू .

बाकी अशा नैसर्गिक नियमाचे फायदे/तोटे माहीत नसले तरी एक नक्की होऊ शकेल - देव घाबरून राहील कारण - "___ को खुदा भी डरता है, असे थोरामोठ्यांनी सांगून राहीलयं ":-)

आपले इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळेपण राखण्यात माणसाने फार मॊठी किंमत मोजली आहे असे मला वाटते

नैसर्गिक नियमांना झुगारून सामाजिक नियम माझ्या पालकांनी (आणि त्यांच्या पूर्वजांनी) पाळले याचा मला आनंद आणि अभिमान आहे. आणि त्यांनी (आणि त्यांच्या पूर्वजांनी) असे नियम पाळल्यानेच माणूस या स्तराला पोचला आहे याची मला खात्री आहे.
माणूस व इतर प्रांण्यांमधील अंतर बघता या वेगळेपणासाठी माणसाने फारच शुल्लक किंमत मोजली असे मी म्हणेन.

जाता जाता: तुमच्या नैसर्गिक विश्वात एखाद्याला आपले माता-पिता कोण आहेत याची खात्री असल्याचे समाधान काहि औरच असेल नाही! ;) का अशी खात्री नसणे हे नैसर्गिक वाटते तुम्हाला? :)

ऋषिकेश
------------------
जगात १० प्रकारचे लोक असतात द्विमान पद्धती समजणरे आणि न समजणारे

विवाहित पुरुषांत काही विशेष आकर्षण असते का? या मूळ चर्चेला प्रतिसाद म्हणून येथील चर्चा प्रस्तावकाने ही मते मांडली आहेत. मूळ चर्चेत हा मुद्दा कोणी मांडला नसल्याचे मान्य आहे.
परंतु मूळ चर्चा 'स्त्रियांना विवाहित पुरुषांबद्दल विशेष आकर्षण वाटते का?' अशी मांडता येईल. पुरुषांना आपल्या अनेक स्त्रिया असाव्यात असे वाटते का? वाटत असेल तर का वाटते ? असा तो विषय नाही. त्या प्रस्तावाचा दाखला देत -

निसर्गात लग्न फक्त मनुष्यप्राणीच करतो. आणी मनुष्य हा निसर्गत: मोनोगॅमस प्राणि नाही. मोनोगॅमी ही माणसाने स्वत:वर लादून घेतलेली व्यवस्था आहे. एका जोडीदारा कडुन जेव्हा सर्व गरजा पूर्ण होत नाहीत तेव्हा मनुष्यप्राणि दूसरा जोडीदार शोधायचा प्रयत्न करतो.

ही येथील चर्चाप्रस्तावातील वाक्ये पुरुष आणि स्त्री दोघांनाही विचारात घेतात. शिवाय ती वैचारिकदृष्ट्या स्पष्ट नाहीत. चर्चाप्रस्ताव मांडताना लेखकाने त्याला नक्की काय म्हणायचे आहे ते स्पष्ट करायला हवे होते.

---

माझ्या दृष्टीने हे स्पष्टीकरण असे -

१. निसर्गात लग्न फक्त मनुष्यप्राणीच करतो. -
'लग्न करणे' म्हणजे नक्की काय? लग्न म्हणजे धार्मिक विधी हा अर्थ अभिप्रेत असेल 'मनुष्य लग्न करतो' हे वाक्यच 'मनुष्य इतर प्राण्यांसारखा प्राणी नाही' हे मान्य करणारे आहे. मग मनुष्याने इतर प्राण्याप्रमाणे न वागता माणसाप्रमाणे वागावे हे गृहित आहे. असे असेल तर पुढील चर्चा अप्रस्तुतच ठरते.

परंतु तसे नसावे. कारण ऐतिहासिक विवाहपद्धतीमध्ये गांधर्व विवाह आणि राक्षस विवाह या प्रकारचे विवाह - 'संबंध' समाजमान्य होते. (शाकुंतलाच्या कथेत दुष्यंताने शकुंतलेशी गांधर्व विवाह केला म्हणजे एकमेकांवर भाळून त्यांचा संबंध घडला हे स्पष्टच दिसते.) येथे मनुष्य हा प्राणी आहे हे स्पष्ट होते.पूर्वीच्या काळी लग्नपत्रिकेत ' चि. क्ष आणि चि.सौ. कां. य यांचा (शरीर)संबंध करणेचे योजिले आहे' अशी स्पष्ट शब्दरचना आढळत असे.

हे मान्य केले तर मनुष्याचे लग्न किंवा इतर प्राण्यांचा संबंध यांच्यात शारिरिक दृष्टीने काहीच फरक नाही. असे प्रस्तावकाला म्हणायचे आहे काय?

२. आणी मनुष्य हा निसर्गत: मोनोगॅमस प्राणि नाही. मोनोगॅमी ही माणसाने स्वत:वर लादून घेतलेली व्यवस्था आहे. -

'कळप' ही संकल्पना अनेक प्राण्यांमध्ये आढळते. समाज ही मानवी संकल्पना कळप संकल्पनेतूनच निर्माण झालेली आहे. मानवाशी अत्यंत जनुकीय जवळीक असणारे प्रायमेट्स पाहिले असता असे दिसते की एका सामर्थ्यवान नराबरोबर अनेक माद्या संबंध ठेवतात. या उलट परिस्थिती (एका सामर्थ्यवान मादीबरोबर अनेक नर) दिसत नाही. हरीण, सिंह आदि प्राण्यांबाबत असेच दिसते. काही इतर प्राण्यांच्या / कीटकांच्या उदाहरणात मादी अनेक नरांशी संबंध ठेवताना दिसते. परंतु ती उदाहरणे विरळाच.
एक नर - एक मादी हे उदाहरण तर फारच तुरळक दिसते. मला 'राजहंस' हे एकच उदाहरण आठवते.
परंतु मनुष्याच्या बाबतीत बोलायचे झाले तर स्त्री ही निसर्गतयः मोनोअँड्रस असण्याची शक्यता पुरुष निसर्गतयः मोनोगॅमस असण्यापेक्षा नक्कीच जास्त आहे. म्हणून मूळ चर्चेत हा मुद्दा अप्रस्तुत ठरतो.

प्रस्तावकाला केवळ नर मनुष्यांबद्दल बोलायचे आहे काय?

३. एका जोडीदारा कडुन जेव्हा सर्व गरजा पूर्ण होत नाहीत तेव्हा मनुष्यप्राणि दूसरा जोडीदार शोधायचा प्रयत्न करतो. -

नरांच्या बाबतीत हे खरे नाही. एका जोडीदाराकडून ' सर्व गरजा' पूर्ण होत असल्या तरी तो दुसरा जोडीदार शोधण्याचा प्रयत्न करेल. (हे कदाचित आपले 'जेनेटिक मटेरियल' जगात जास्तीत जास्त पसरावे या नैसर्गिक प्रेरणेने होत असेल.) माद्यांबाबत असे असावे असे वाटत नाही. उलट एखाद्या सामर्थ्यवान नराचा वंश पुढे चालवण्याची प्रेरणा त्यांना नैसर्गिकरित्या होत असावी. शिवाय अशा 'सामर्थ्यवान' नरामुळे अपत्यसंभव झाला तर त्या अपत्यांमध्येही त्याचेच गुण उतरतील अशी अपेक्षा असण्याची शक्यता आहे.
येथे 'लैंगिक गरज पूर्ण होत नाही म्हणून इतर जोडीदाराचा शोध' हा मुद्दा अप्रस्तुत ठरतो.

इतर गरजांकडे (आहार, निद्रा, अभय) पाहिले असता असे दिसते की प्राणी जगतातील कोणतीही मादी प्रमुख नराचा अंत होईपर्यंत आपल्या या इतर गरजा पूर्ण होत नाहीत म्हणून दुसर्‍या नराच्या कळपात शिरलेली दिसत नाही. किंवा त्या गरजा पूर्ण होत नाहीत म्हणून स्वतःच त्या नराला ठार करत नाहीत, पळवून लावत नाहीत किंवा इतर नराला आमंत्रित करत नाहीत. उलट नर मात्र एकमेकांशी लढून, पळवून लावून अथवा प्रतिस्पर्ध्याला ठार करून कळपाचा/ माद्यांचा ताबा घेण्याचा प्रयत्न करताना दिसतात.

असे असेल तर ते मनुष्य'प्राण्या'लाही लागू आहे असे म्हणावे लागेल. पर्यायाने गरजांचा मुद्दा स्त्री - मनुष्यप्राण्यांना लागू पडणार नाही.
---

असे स्पष्टीकरण होत असेल तर चर्चाप्रस्ताव एकांगी असून तो केवळ पुरुषांच्या बहुपत्नित्वाबद्दल आहे असे म्हणावे लागेल. कारण मनुष्य हा प्राणी आहे हे क्षणभर मान्य केले तरी लैंगिक बहु-भागिदारी ही जाणीव फक्त पुरुषांमध्ये आढळली पाहिजे.मग या चर्चाप्रस्तावाचा स्त्रियांना वाटणार्‍या विवाहित पुरुषांबद्दलच्या आकर्षणाशी काय संबंध?

फारतर असे म्हणता येईल की - एखाद्या विवाहित, सापत्य आणि सामर्थ्यवान पुरुषाशी वैवाहिक संबंध जोडले असता स्रीचे भावी आयुष्य आणि अपत्यप्राप्ती दोन्ही बाबतीत तिला सुरक्षितता लाभण्याचा संभव जास्त आहे. अशा नैसर्गिक प्रेरणेने ती विवाहित पुरुषांकडे आकृष्ट होऊ शकते.

परंतु सरसकट सर्व स्त्रिया असाच 'नैसर्गिक' विचार करत असतील असे मानायचे मात्र कारण दिसत नाही. अशा आकर्षणाचे नैसर्गिक आहे म्हणून समर्थन करणेही योग्य नाही.
---

असे स्पष्टीकरण प्रस्तावक देऊ शकेल किंवा मान्य करेल असे मानले तरी आपण 'मनुष्य हा केवळ प्राणी नसून विचारशील प्राणी आहे' ही वाक्यरचना स्विकारली पाहिजे. विचारशीलता ही सुद्धा निसर्गाचीच देणगी आहे आणि या नैसर्गिक प्ररणेतून निर्माण झालेले विचार आणि सामाजिक नियमसुद्धा नैसर्गिकच आहेत हे विसरून चालणार नाही. या विचारशीलतेमुळेच सामाजिक स्वास्थ्य टिकून आहे.

गुहेत राहणारा कळप ते आधुनिक संस्कृतीत राहणारा समाज हा मानवी विकासाचा मोठा टप्पा आहे. यात समाजिक जीवनाला घातक अशा अनेक नैसर्गिक प्रेरणा दाबल्या जाणे गरजेचे आहे. आता त्या नैसर्गिक प्रेरणांना उजाळा देऊन समाजमान्य वर्तनाला गैर ठरवणे अथवा समाजबाह्य वर्तनाचे समर्थन करणे हे दोन्ही सर्वथैव अयोग्य आहे. उलट या प्रवृत्ती जिथे दिसतात त्यांचा उपहास / विरोध करणे गरजेचे आहे.

त्यामुळेच "असे प्रयत्न नैतिक्तेच्या दृष्टिकोनातून स्वीकारणे अवघड असले तरी केवळ जैविकप्रेरणांच्या पातळीवर नक्कीच गैर नाही " असे समर्थन करू नये. "आपले इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळेपण राखण्यात माणसाने फार मॊठी किंमत मोजली आहे असे मला वाटते " हे प्रस्तावकाचे वाक्य खटकते. कोणती किंमत मोजावी लागली आहे? त्याचेही स्पष्टीकरण लेखकाने दिले पाहिजे.

---

हम्म्म्!

एकंदरीत बरीच इंटरेस्टिंग चर्चा चालली आहे, वाचायला मजा आली! :)

बाय द वे, जाता जाता मला एका वाक्याला दाद द्याविशी वाटते, ती देतो आणि प्रतिसाद संपवतो!

वरीलपैकी मनोबाच्या एका प्रतिसादातील,

आणि त्यातही मग एका जोडीदाराशी संभोग झाल्यावर तिथेच एक् झोप वगैरे पुर्ण झाल्यावर्

हे वाक्य मस्तच आहे. या वाक्यातील 'संभोगानंतर तिथेच एक झोप काढायची' कल्पना बाकी फारच आवडली, नैसर्गिक वाटली! :)

असो, बाकी चालू द्या. चर्चा माहितीपूर्ण वाटत असून अंमळ मनोरंजकही वाटते आहे. वरील सर्व चर्चाकारांना माझे धन्यवाद..!

आपला,
(निद्रा व मैथूनप्रेमी) तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!