आर्यांचे मुळस्थान कोणते? याबद्दल बरेच वाद आहेत. एका चर्चेमध्ये नुकताच त्याचा उल्लेख झाला. जगातील अनेक विचारवंतांनी त्याबद्दल मते मांडली आहेत. भारतातील एक विचारवंत डॉ. भि. रा. आंबेडकर यांनी आर्यांच्या मुळस्थानाबद्दल १९४६ साली मते मांडली.

आंबेडकरांनी आर्यवंशाबद्दल व आर्यांच्या मुळस्थानाबद्दल प्रचलीत असलेल्या सिध्दांताचा या लेखामध्ये अभ्यास केलेला आहे. ते पुढिलप्रमाणे..

आर्य वंशाबद्दल बरेच मतभेद आहेत परंतू काहि अंगाबद्दल पुर्ण एकमत आहे ते येणेप्रमाणे: -

१. ज्यांनी वैदिक वांङमय तयार केले ते लोक आर्य वंशाचे होते.
२. हे लोक मुळचे भारताबाहेरचे. त्यांनी भारतावर स्वारी केली.
३. मुळ रहिवाशी दास व दस्यू या नावाने ओळखले जात. त्यांचा वंश व आर्यांचा वंश यात फरक होता.
४. आर्यांचा रंग गोरा होता. दास व दस्यू यांचा रंग काळा होता
५. आर्यांनी दास व दस्यू यांना जिंकून अंकित केले.

आर्यवंश या नावाच एक वंश अस्तित्वात होता, या पायावर सिध्दांताची उभारणी केलेली आहे, या मुद्दाचा प्रथम विचार करणे जरूर आहे.
हा आर्यवंश म्हणजे काय?

वंश म्हणजे काय? आनुवंशिकपण मिळालेले काही विशिष्ट मुणधर्म ज्यांच्यामध्ये दिसून येतात, अशा लोकांचा समाज, अशी "वंश" शब्दाची व्याखा करता येइल. शरीराच्या कातडीचा रंग आणि बांधा हवा व प्रदेश यावर अवलंबून असतात, त्यामुळे डोक्याचा आकार म्हणजे डोक्याची लांबी, रुंदी आणि उंची यांचे सर्वसाधारण प्रमाण लोकांचा वंश कोणता आहे, हे ठामपणे ठरविण्यास उपयोउगी पडते., असे मानवशास्त्रज्ञ आणि मानववंशशास्त्रज्ञ समजतात.

प्रो. रिप्ले वंशशास्त्राचे अभ्यासक आहेत. त्यांच्या मते युरोपियन लोक तीन वंशाचे आहेत.
१. ट्युटॉनिक (लांब डोके)
२. आल्पाईन (सेल्टिक) (गोल डोके)
३. मेडिटॅरिनीयन (लांब डोके)

शारीरीक दृष्टीने पाहिले तर आर्य वंश अस्तित्वात आहे, असे वाटते का? या विषयावर दोन प्रकारची मते आहेत.
१. आर्य वंशातील लोकांची डोकी लांब असतात असे वर्णन मानववंशशास्त्रज्ञ करतात. परंतु हे वर्णन पुरेसे दिसत नाही. कारण लांब डोक्याचे दुसर्यारही वंशात आहेत. प्रो. रिप्ले यांच्या प्रमाणे युरोपातील दोन वंशाचे लोक लांब डोक्याचे आहेत. त्यापैकी कोणता वंश हा विचार करण्यासारखा प्रश्न आहे.
२. प्रो. मॅक्स मुल्लर, प्रो. बेनफे यांनी आर्यांसंदर्भात भाषाशास्त्राचा आधार घेतला आहे. आर्य लोकांचे मुळस्थान शोधून काढावयाचे तर ते मानववंशाची प्राथमिक भाषा असेल तीवरून शोधून काढावे लागेल, असे मत प्रो. बेनफे यांनी माडंलेले आहे. ग्रिक व वैदिक वांङमयात आर्य व इतर शब्दांच्या जवळपास जाणार्‍या शब्दांवरून सर्वसाधारणपणे एक भाषा बोलणार्‍या लोकांचा वंश वा विशिष्ट प्रकारचे अवयव असणार्‍या लोकांचा वंश या दोन्ही अर्थांनी प्रो. मॅक्स मुल्लर यांनी आर्यांचे अस्तित्व मान्य केले आहे.

वैदिक वांङमय चाळून पाहिले असता 'अर्य' व 'आर्य' हे दोन शब्द ऋगवेदांत सापडतात, 'अर्य' हा शब्द ऋग्वेदांत ८८ ठिकाणी वापरलेला आहे. (१) शत्रु , (२) सभ्य माणुस, (३) भारताचे नाव आणि (४) मालक, वैश्य किंवा रहिवाशी, अशा निरनिराळ्या अर्थांनी हा शब्द वापरलेला आहे.

"आर्य" हा शब्द ऋग्वेदांत ३१ ठिकाणी वापरलेला आहे. परंतु तो आर्य वंश या अर्थाने एकाही ठिकाणी वापरलेला नाही. वर केलेल्या विवेचनावरून असे स्पष्ट होते की, 'अर्य' व 'आर्य' हे दोन शब्द ऋगवेदांत वंशवाचक या अर्थाने मुळीच वापरलेले नाहित.
ग्रीक व हिंदी लोकांनी सिंहाला जे नाव दिले आहे त्या नावाचे आर्यांच्या मातृभाषेतील एकाही शब्दाशी साम्य जुळत नाही.

कॉकेशस पर्वताचा प्रदेश आर्यांचा मुळ प्रदेश आहे असे मत मांडणार्‍या विद्वानांचा दुसरा पक्ष आहे. कॉकेशियन लोक विशेष चेहर्‍याचे व बांध्याचे आहेत असे कोणी समजू नये. त्यांच्यात डोळ्यात भरण्यासारखे काहि नाही, निरनिराळ्या भाषा बोलनारे, अनेक धर्म पाळनारे, भिन्न -भिन्न चालीरीती पाळणारे लोक आहेत. ते एका प्रकारचे लोक नाहित तर ते अनेक लोकांची खिचडी आहे. अशा प्रकारचा प्रदेश आर्यांचे मुळस्थान कसा असू शकेल? उलटअंशी या प्रदेशात अनेक लोक येऊन राहिले व मेले त्यांच्याबरोबर त्यांच्या भाषा रितीभाती मातीत गाडल्या गेल्या.

नैसर्गिक दृष्ये, अलौकिक कथा व दंतकथा यांची जी वर्णने वैदिक वांड्मयात पाहावयास मिळतात ती उत्तर ध्रुवाजवळच्या नैसर्गिक दृष्याशी हुबेहुब हजुळतात. यावरून श्री. टिळकांनी आर्क्टिक प्रदेश हाच आर्यांचा मुळ प्रदेश असला पाहिजे असा निष्कर्ष काढला.

श्री. टिळकांचा सिध्दांत मौलिक खरा, तथापि त्यात एक न्यून आहे. ते म्हणजे वैदिक आर्यांचे आवडते जानवर घोडा. हे जानवर आर्यांचे आयुष्य व धर्म यांच्याशी जाम जखडलेले आहे. अश्वमेध यज्ञातील घोड्यांशी संभोग करण्याकरीता राज्यांच्या राण्यामध्ये नेहमी चुरस चालु असे. (यजुर्वेद आणि माधवाचार्याचे भाष्य) या गोष्टीवरूनच असे दिसते की, घोड्याला वैदिक आर्य लोकात अत्यंत महत्व प्राप्त झालेले होते. परंतु आर्क्टिक प्रदेशात घोडे होते का? या प्रश्नाचे उत्तर नकारार्थी मिळाले तर आर्यांचे मुळस्थान आर्क्टिक प्रदेशात होते, हा सिध्दांत लंगडा पडतो.

आर्यांनी भारतावर स्वारी केली मूळच्या रानटी रहिवाशांवर स्वार्‍या करून त्यांना जिंकले.
ऋग्वेदात या मुद्याला यत्किंचितही पुरावा मिळत नाही. याबाबतीत श्री. पी. टी. श्रीनिवास अय्यांगर यांचे मत (Life in Ancient India in the age of the Mantras, pp. 11-12) :- "आर्य, दास व दस्यु हे शब्द ज्या मंत्रांमध्ये वापरलेले आहेत त्यात ते वंशवाचक नव्हे तर पंथवाचक या अर्थाने वापरलेले आहेत. ऋग्वेदातील मंत्राची शब्दसंख्या १,५३,९७२ आहे. त्यात आर्य शब्द फक्त ३३ वेळा वापरण्यात आलेला आहे. जर आर्यांनी मूळ रहिवाश्यांचा पराभव केला असेल तर आत्मश्लाधापर अनेक वेळा आर्य शब्दाचा उल्लेख केला असता"
आर्यांचा मुळ प्रदेश भारताबाहेर होता याला वैदिक वांङ्मयात पुरावा मिळत नाही. वैदिक वांङ्मयात सात नद्यांचा उल्लेख "माझी गंगा, माझी यमुना, माझी सरस्वती" अशा शब्दांनी केलेला आहे. परका माणूस नद्यांना इतक्या प्रेमळ व जिव्हाळ्याचा शब्दांनी कधी संबोधेल काय? मात्र तो जर पुष्कळ काळ नद्यांच्या सहवासात राहिला असेल तरच त्याला आपुलकी वाटू लागेल.

आर्यांचे मुळस्थान भारताबाहेरचे आहे याला वैदिक वांङ्मयात पुरावा मिळत नाही उलटपक्षी, वैदिक आर्यांचे मुळस्थान भारतच असावे याचेच पुरावे जास्त मिळतात.

दास व दस्यू हे आर्यांचे शत्रू आहेत, असे ऋग्वेदात बरेच उल्लेख आहेत. मात्र त्यांच्यात मोठ्या लढाया झाल्या अशाप्रकारचा उल्लेख ऋग्वेदात मुळीच सापडत नाही. आर्य हा शब्द ऋग्वेदात ३३ ठिकाणी आलेला आहे. त्यातून ८ ठिकाणी तो दास ७ ठिकाणी तो दस्यू या शब्दाच्या विरोधात वापरलेला आहे.

दूसरा मुद्दा असा कि, आर्य व दास यांना समान कोणी शत्रु मिळाला कि, त्याचा पाडाव करण्यासाठी आर्य व दास एक होत असत यासंबधीचे उल्लेख ऋग्वेदात मिळतात. ऋग्वेदातील ऋचा १) ६-३३-३ , २) ७-८३-१, ३)८-५१-९, ४)१०-१०२-३

तिसरा मुद्दा असा कि, आर्य व दास यांच्यातील झगडा कितीही तीव्र असला तरी तो वंशवाचक स्वरूपाचा नव्हता; तो धार्मिक भिन्नतेमुळे झालेला होता. त्यांचे धार्मिक विधी वेगळे होते, ते अग्निपुजक नव्हते, ते प्रार्थना न करणारे वा यज्ञात पुरोहित न आणणारे होते, ब्राम्हणांचा द्वेष करणारे, त्यांना दान न करणारे होते. याबद्दलचे ऋग्वेदातील काही संदर्भ आंबेडकारांनी या मुद्यासंदर्भात दिलेले आहेत.

दास व दस्यू हे शब्द वंशवाचक अर्थाने वापरलेले आहे असे मत असणारे: मृध्रवाक् आणि अनस या ऋग्वेदातील दोन विशेषणांचा दाखला देतात तसेच दास हे कृष्ण वर्णाचे आहेत, असे ऋग्वेदातील दासांचे वर्णनाचा उल्लेख देतात.
मृध्रवाक् हा शब्द चार ठिकाणी आलेला आहे त्याचा अर्थ रांगडी भाषा बोलनारा असा आहे. परंतू रांगडी बोली वंशभिन्नता दाखवते असे मानणे म्हणजे शुध्द पोरखेळ होय.
अनस हा शब्द ऋग्वेदात (५-२९-१०) वापरलेला आहे. या शब्दाचे भिन्न अर्थ करनारे दोन पंथ आहेत,
१) एकाच्या मते उच्चार "अ+नस" याचा अर्थ 'नाक नसलेला वा चपटे नाक असलेला'.
२)दुसरा उच्चार "अन्+अस" म्हणजे बिन तोंडाचा वा चांगली बोली न बोलनारा
मात्र वैदिक वांङ्मयात दास्यू हे बिन नाकाचे लोक आहेत असा उल्लेख कोठेही सापडत नाही त्यामुळे अनस हा शब्द मृध्रवाक् या शब्दाचा समानअर्थी शब्द समजूनच अनसचा उच्चार केला पाहिजे.

दास हे कृष्णयोनी आहेत हे वर्णन ऋग्वेदात (६-४८-२१) फक्त एकाच ठिकाणी आलेले आहे. ते खरेखुरे वर्णन आहे कि अलंकारीक स्वरूपाचे आहे हे समजणे कठिण आहे, तसेच केवळ एकाच ठिकाणी हे वर्णन आल्यामुळे दास हे कृष्णवर्णी वंशाचे हा निष्कर्ष काढणे योग्य होणार नाही.
याबाबतीत खालील ऋचा लक्षात घ्याव्यात.
१) ६-२२-१० : "हे वज्रि, तु तुझ्या शक्तीने दासांना आर्य करून टाकलेस, दृष्ट लोकांना तू सृष्ट केलेस. ती तुझी शक्ती आम्हाला दे, म्हणजे तिच्या प्रभावाने आम्ही आमच्या शत्रुंना पादाक्रांत करू"
२)१०-४९-३ : (इंद्र म्हणतो) " मी दस्यूंचे आर्यत्व नष्ट केले आहे'"
३)१-१५-८: "हे इंद्रा ! आर्य कोण आहेत व दास्यू कोण आहेत हे तू शोधून काढ आणि आर्य व दस्यू यांना परस्परांपासून दूर ठेव"
वरील ऋचांवरून स्पष्ट होते कि आर्य, दास व दस्यू यांच्यातील भेद हा शारीरीक किंवा वंशसुचक स्वरूपाचा नव्हता.

वरील विवेचनावरून स्पष्ट होते कि "आर्यांनी भारतावर स्वारी केली मूळच्या रानटी रहिवाशांवर स्वार्‍या करून त्यांना जिंकले." हा सिध्दांत चुकिचा ठरतो, हा सिध्दांत मुळातच दोन रोगांनी पछाडलेला आहे. काहि गोष्टी गृहित धरायच्या व त्या गृहित गोष्टींवरून काही अनुमाने काढावयाची अशा तर्‍हेची उभारणी हा या सिध्दांताचा पहिला रोग होय. अशी उभारणी शास्त्रीय पध्दतीने केलेल्या संशोधनाच्या कसोटीस लागत नाही, हा त्या सिध्दांताचा दुसरा रोग होय.
सत्य गोष्टींची रचना करून त्या रचनेतून सिध्दांताची उत्क्रांती होऊ दिलेली नाही. उलटअंशी, सिध्दांताचे स्वरूप आधि आखण्यात आले व त्यानंतर ते स्वरूप सिध्द करण्यासाठी सत्य गोष्टींची निवड करण्यात आली.

हा सिध्दांत मुळचा युरोपियन ग्रंथकारांचा, त्यामागील प्रेरणा म्हणजे १८३५ साली प्रसिध्द झालेले डॉ. बॉप (Bop() यांचे "तुलनात्मक व्याकरण " (Comparative Grammar ) या नावाचे युगप्रवर्तक पुस्तक. युरोप व आशिया खंडात बोलल्या जाणार्‍या काहि भाषांचे मुळस्थान कोणत्यातरी एका जून्या भाषेत असले पाहिजे, असे अनुमान डॉ. बॉप यांनी मांडले होते.. डॉ. बॉप यांचे अनुमान ज्या युरोपियन व आशियन भाषांना लागू पडते त्या भाषांना हिंदी-जर्मन भाषा असे नाव दिलेले आहे. सांघिक दृष्टिने त्या भाषांना आर्यन भाषा असेच संबोधण्यात येते. कारण, वैदिक भाषा म्हणजे आर्यांची भाषा आणि आर्य लोक म्हणजे हिंदि-जर्मन लोकांचा मुळचा वंश, असा सर्वसाधारणपणे समज दृढ झालेला आहे. हा समज युरोपियन ग्रंथकारांच्या सिध्दांताचे प्रमुख अंग होऊन बसलेला आहे.

वर्णभेदाने पछाडल्यामुळेच आर्यांनी चातुर्वर्ण्य निर्माण केले, हे युरोपियन ग्रंथकारांचे विधान तर धांदात खोटे आहे. तसे जर असते तर चारी वर्गांचे चार निरनिराळे रंग असावयास पाहिजे होते. हे चार रंग धारण करणारे चार वर्ग कोणते व त्यांची चातुर्वर्ण्यात कशी गणना केली गेली, याबद्दल कोणत्याही ग्रंथकाराने स्पष्ट खुलासा केलेला नीही.

मुळात युरोपियन लोक गोरे होरे कि काळे? याबद्दल प्रो. रिप्ले (Races of Europe, by Prof. Repley, P.466) यांच्याप्रमाणे युरोपियन लोक लांब डोक्याचे व कृष्ण वर्णाचे होते, युरोपातील फार प्राचीन काळचे लिगुरियन लोक हे रंगाने काळे असले पाहिजेत...

ऋग्वेदात काहि भागात रंगाबद्दलचे उल्लेख आढळतात. १) १-११७-८: शाव्य काळा तर रुशती निमगोरी होती, २) १-११७-५: वंदन यांचा रंग पिवळा होता. ३)२-३-९ : ताबटसर-पिंगट रंग असणारा मुलगा दे, अशी प्रार्थना.
वैदिक आर्य स्वतः एका रंगाचे नव्हते, तर मग त्यांच्यात वर्णभेद कोठून उत्पन्न होणार? राम, कृष्ण, ऋग्वेदातील ऋचा लिहिणारे दिर्घतमस तसेच कण्वऋषी (१०३१-११) हे काळ्या रंगाचे होते.

१) आर्य वंश अस्तित्वात होता, याबद्दल वेदांमध्ये काही पुरावे मिळत नाहीत.
२)आर्य वंशीय लोकांनी स्वारी करून दास व दस्यू लोकांना जिंकले, याबद्दल वेदांमध्ये काही पुरावे मिळत नाहीत.
३)आर्य, दास व दस्यू यांच्यात वांशिक भेद होता, हे दाखविणारा पुरावा वेदांमध्ये नाही.
४) आर्य रंगाने दास व दस्यू यांच्याहून निराळे होते असे दाखविणरा पुरावा वेदांमध्ये नाही.

क्रमश: (बराच मोठा लेख आहे. जसा वेळ मिळेल तसे इतर भाग टाकण्याच प्रयत्न करेल. )