तात्यांचे म्हणणे काहीसे बरोबर वाटले तरी एक गोष्ट असते, की आपण जेव्हा स्वान्तसुखाय लिहीत असलो तर हवे तितके लिहीता येते. जर एका स्तंभात लिहायचे तर कमीत कमी शब्दात मजकूर बसवता आला पाहिजे. त्यामुळे काही एक शब्दमर्यादा असणे हे योग्य आहे ( ५०० शब्द म्हणजे कदाचित फार कमी होतात, बर्‍याचदा ऍब्स्ट्रॅक्ट २०० शब्दांपर्यंतचे असतात (किंवा १ पानाच्या आतलाच मजकूर). ५०० शब्द म्हणजे साधारण दोन ते अडीच पाने? वर्तमानपत्रातील स्तंभलेखनाच्या दृष्टीने हे योग्यच आहे. पण लेख केवळ वर्तमानपत्रांसाठी पाठवायचे नसल्यास ही मर्यादा वाढवायला हरकत नसावी.

गाडगिळांचा दुसरा मुद्दा विचार दोन्ही बाजूंनी विचार करण्यासारखा आहे - वाचकांच्या पसंतीला पहिला मान. ते तर कुठच्याही व्यवसायात पाहिजेच. तसेच प्रस्तुत लिखाण हे लोकमित्र मंडळाने पुढे आणण्यासारखे आहे किंवा नाही, किंवा ध्येयधोरणात बसते आहे किंवा नाही हे त्यांच्या कार्यकारिणीने ठरवावे असे वाटते.
उदाहरणादाखल मटाचे "आयफेल टॉवर" हे गेली कित्येक वर्षे प्रसिद्ध होणारे, विदेशांतल्या बातम्या देणारे सदर आहे. यातील बातम्या या गाडगिळांच्या उदाहरणांप्रमाणेच कशा पद्धतीचे लेखन असू शकते यासाठी उद्बोधक म्हणून बघाव्यात. http://maharashtratimes.indiatimes.com/articlelist/2578599.cms

माझे व्यक्तीशः म्हणणे असे आहे, की याबाबतीत तुम्ही आपण होऊन गाडगिळांचा सल्ला घेतला हे अतिशय उत्तम झाले. अजूनही काही अनुभवी लोकांचे सल्ले जरूर घ्यावेत. त्याने वेगळेवेगळे विचार कळतात, विचारातला एककल्लीपणा कमी होतो. पण चाणक्य म्हणतात तेही योग्य आहे की ऐकावे जनाचे, करावे मनाचे असे सांगितलेले आहे, ते योग्य वेळेस वापरावे :-)

तात्यांचे मार्गदर्शन अनुभवाचे असते.

हा चर्चेचा विषय लिहिला तेव्हा फारच थोडक्यात लिहिला.

गाडगीळ यांचा सल्ला म्हणजे आपल्या मंडळासाठी कायदा नव्हे. त्यांच्या अनुभवाच्या बोलांचा आपण योग्य तसा वापर करावा.

लेख ताज्या घडामोडींशी निगडित असावा.
बराचसा सहमत आहे. परंतु एखाद्या कलेविषयी (उदा हिंदुस्थानी अभिजात संगीत) माहिती देणारा लेख हा ताज्या घडामोडींबद्दल कसा काय निगडीत असणार हे कृपया गाडगीळांना विचारावे.

याबद्दल मला वाटते त्यांनी उदाहरण अनायासे दिले होते. सवाई गंधर्व उत्सवाच्या वेळी हे विचार वाचकांच्या मनात ताजे असतात. त्याचे निमित्त करून या विषयाला हात घालता येईल, अशी माझी त्यांच्या मताला पुरवणी.

(अ.) सुरुवातीच्या लेखांबद्दल संपादकीय टीका करणे.
असहमत! एखाद्या लेखावर संपादकीय टीका करण्यापूर्वी संबंधित विषयातील ज्ञान संपादकाला असेलच हे कशावरून?

शब्दयोजनेत माझी चूक झाली. क्षमस्व. संपादकीय म्हणजे "अमुक प्रकार छापण्यास संपादक सहज होकार देतील काय?" अशा प्रकारची टीका-टिप्पणी. वर्तमानपत्राचे संपादक मूळ विषयाचे तज्ज्ञ नसतात. येथे गाडगीळ हे "अशा संपादकाच्या मनाचा वेध" या विषयात आपला अनुभवी सल्ला देतील. त्यांना आपले सर्व लेख पाठवायचा माझा मुळीच विचार नाही. त्यांचे सौहार्द्याचा मान म्हणून काही लेख (त्यांच्या सल्ल्याशी जे सुसंगत आहेत, असे) त्यांना पाठवेन.

कसोशीने आपल्या लेखकांनी प्रयत्न करावा.
असहमत आहे. लेखकांवर असे शब्दांचे बंधन आणू नये असे वाटते!

मुक्त भाषणस्वातंत्र्याच्या दृष्टीने तुमचे म्हणणे तंतोतंत बरोबर आहे. त्याच प्रमाणे, विषयाचे विवेचन खोलवर करायचे असेल, तर जोपर्यंत सर्व तपशील दिले जात नाहीत, तोवर लिहिणे आवश्यकच असते. मान्य. महाभारत १ लाख श्लोकांचे आहे, कारण त्याला १ लाख श्लोकांची गरज आहे. वेगवेगळ्या आकारमानाच्या लेखनप्रकाराला वेगवेगळ्या प्रकारची पुस्तकबांधणी लागते. लहान लेख रोजच्या वर्तमानपत्रात, मध्यम-लघु लेख साप्ताहिक पुरवण्यांत, मध्यम लेख साप्ताहिक/मासिकांत, दीर्घ लेख दिवाळी अंकांत, अतिदीर्घ लेख स्वतंत्र पुस्तकांत लिहावेत. लेखकांनी हे सर्व प्रकार जरूर लिहावेत. पण मंडळ या सुरुवातीच्या काळात वर्तमानपत्रे आणि पुरवण्या यांच्या छापखान्यांचा/वितरणसंस्थेचा फायदा घेऊ इच्छिते. त्यामुळे त्या माध्यमांत साधारण ज्या लांबीचे लेख छापले जातात, ती मर्यादा आपण पाळावी. पुढे मंडळ स्थिरस्थावर झाले, त्याला मनुष्यबळ मिळाले, की दीर्घ लेख छापणार्‍या प्रकाशकांकडे जाऊ म्हणजे जाऊच. (स्वतंत्र पुस्तके छापण्याचे काम मंडळ बहुधा अंगावर नजिकच्या भविष्यात घेणार नाही.) त्यामुळे लेखकांनी वाटेल तसे लिहावे. मंडळ मात्र आपल्याला जमेल तसे (सेतुबंधनात खारीने छोटे खडे नेलेत तसे) लेख प्रकाशित करायचा प्रयत्न करेल. सुरुवातीला मंडळ लहान लेखांच्या बाजारात शिरायचा प्रयत्न करेल. बळ वाढेल तशा मोठमोठ्या शिला नेऊ.

आपल्याला हव्या त्या माहितीचा ४०० शब्दांचा गाभा लिहावा. त्याला वेगवेगळी ५०-शब्दी प्रास्ताविके आणि ५०-शब्दी समारोप जोडणे शक्य असले पाहिजे.
हे थोडे हास्यास्पद वाटते. लेखकांनी लेख लिहायचा की प्रस्तावनेचे, मूळ लेखाचे वगैरे शब्द मोजत बसायचे?

लेखकांनी जरूर आपल्या मनास पटेल तसे, आपल्या खास लेखनशैलीने लिहावे. हा प्रयोग करून बघायचे माझे काही लेखकांना आह्वान होते (सर्व प्रकारचे लेख लिहिण्याचे आवाहन होते). लिहिल्यानंतर शब्द मोजण्यावाचून मात्र पर्याय नाही. माझ्या कामाच्या निमित्ताने अनेक अभ्यासपत्रिकांत लेख लिहिण्याचा प्रसंग येतो. लेखांना शब्दमर्यादा आणि तक्त्यांच्या मर्यादा असतात. (म्हणजे कोणी त्याहून मोठे लेख लिहायची मनाई करत नाहीत, केवळ छापायला नकार देतात.) या मर्यादा वेगवेगळ्या लेखांसाठी वेगवेगळ्या असतात. काही प्रकारच्या लेखांसाठी १००० शब्द (तक्ता नाही), अन्य ठिकाणी ५००० शब्द (+५ तक्ते)! आपले लेखन शक्यतोवर ज्या पत्रिकेच्या वाचकांपर्यंत पोचवायचे असते ते माहीत असले, तर मी अंथरूण पाहूनच पाय पसरतो. आणि लांबच लेख लिहायचा असला, तर वेगळ्या मासिकाला पाठवतो.

एखादा गवई २० मिनिटांच्या थाळीत एखादा राग गातो परंतु प्रत्यक्ष मैफलीत अर्ध्यापाऊण तासाच्या जरा निवांततेने तो अधिक छान व मनमोकळा रागविस्तार करतो ही वस्तुस्थिती आहे.

सुंदर. वर्तमानपत्रातील लेख आणि उत्तम पुस्तक यांतील फरक सांगणारी ही चपखल उपमा तुमच्यासारख्या दर्दी कलाकारालाच सुचू शकेल. या वेळेला कमी मनुष्यबळ असल्यामुळे आपले मंडळ एक विना-नफा रेकॉर्डिंग-स्टूडियो आहे. वेळ, पैसा, मनुष्यबळ मिळाल्यावर तबकडीची मर्यादा नसलेल्या मैफिली जरूर भरवू.

तात्या हे उत्तम संगीत-शिक्षणात्मक लेख लिहितात. त्यांच्या लेखांमधील शब्दसंख्येची आकडेवारी बघूया. अनेक भाग असलेली त्यांची "बसंतचे लग्न" ही लेखमाला मी निवडली. शब्दसंख्या येणेप्रमाणे :

भाग १: २४५
भाग २: २७२
भाग ३: ५५५
भाग ४: ६०३
भाग ५: ५६१
भाग ६: ६८१
भाग ७: ८८४
भाग ८: ६५५
भाग ९: ५२७
भाग १०: ६३३
भाग ११: ९९४
भाग १२: ९६३

ही लेखमाला कुठल्याही संस्कृती-कला पुरवणीला शोभली असती (आणि कोणास ठाऊक, तात्यांनी मनात आणले, तर भविष्यात शोभेल!)

तात्यांना उपजतच नजर आहे, त्यांचे बहुतेक लेख ५००-१००० शब्दांत येतात. एखाद्या अघळपघळ लेखकाला भरभरून लिहिताना संक्षेप करण्याची उपजत जाणीव नसेल. तशा लेखकासाठी शब्दमर्यादा आधी ठाऊक असली तर बरे असते.

यात विशेष सांगावे की तात्यांनी यमन/यमनकल्याणासारख्या आवडत्या रागाची ओळख भाग २ मध्ये २७२ शब्दांत करून दिली आहे. म्हणजे ५०० शब्दांपेक्षा कमी! पण दमदार शब्द. यामुळे दुसर्‍या एखाद्या लेखकाला ४००-५०० शब्दांत असेच काही सुंदर शब्दांकन करण्यास स्फूर्ती येऊ शकेल.

तात्यांसारख्या कुशल लेखकांनी शब्दमर्यादेकडे दुर्लक्ष करून लेखन करावे - कारण त्यांचे लेखन आपोआप शब्दमर्यादेत येते. मर्यादा आहेत बाकी आम्हा पामरांसाठी.

(हा प्रतिसाद व्यक्तिगत रोखाचा नसून विदा-विश्लेषणाचा आहे. सदस्याचे लिखाण उपक्रमींच्या वाचनातले, विषय आवडीचा, असे आहे म्हणून उदाहरणार्थ त्यांचा विदा वापरला आहे. संपादक मंडळाने नोंद घ्यावी, आणि प्रतिसाद उडवू नये.)
टीप : शब्द मोजण्यासाठी मायक्रोसॉफ्ट वर्ड प्रणाली

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
लेखविषयांसंबंधी मला वाटते की किशोरवयीन तसेच विशीतील तरुण व्यक्तींना मार्गदर्शपर ठरेल,त्यांचा उत्साह दुणावेल, त्यांना स्फ़ूर्ती आणि प्रोत्साहन लाभेल, आत्मविश्वास वाढेल असेही लेख असावे.मागे श्री.प्रमोद देव यांनी डॉ. तात्याराव लहाने यांची एक मुलाखत दिली होती. खेडेगावात गुरे राखणारा एक मुलगा पुढे मोठा डॉक्टर झाला हे वाचून गरीब पण बुद्धिमान विद्यार्थ्याच्या आत्मविश्वासाचे सबलीकरण होऊ शकते.तरुणांना नवनवीन माहिती द्यायला हवी हे खरे पण त्यांच्यात सद्विचार,वैज्ञानिकेदृष्टी,स्वयंविकासासाठी कार्यप्रवणता या गोष्टींचे रोपण झाल्यास ते अधिक उपयुक्त ठरावे.
......................................................................................................

मुद्यांवर सहमत होणे वा न होणे हा प्रत्येकाचा वैयक्तिक प्रश्न आहे. हे मंडळ एका हेतुने काम करणार आहे. मंडळाच्या सदस्यांनी काही विचार केला आहे आणि काही अनुभवी लोकांकडून सल्ला घेतला आहे.
येथे तर टिका करण्यावरून टिका केली आहे. मग संपादकांनी टिका का करू नये? सुमार केतकर नाही का लोकसत्तेत अक्कल पाझळत प्रत्येक विषयावर? आम्ही सदस्य नाही का प्रतिसाद देत अनेक विषयांवर?
गाभा, प्रास्ताविक, समारोपा बद्दल काही मार्गदर्शक लिहिले आहे असे वाटते. काही जण लिहायला लागले कि काहीही शब्दबंबाळपणे लिहितात. अथवा लिखाणात मुद्दे कमीच असतात आणि लेख मात्र लांबलेला. त्यापेक्षा जे नवे लेखक आहेत, असतील, त्यांना मार्गदर्शन केल्यास काही वावगे आहे असे वाटत नाही. तसेच गरज म्हणून प्रतिथयश लोकांना अपेक्षांची कल्पना दिल्यास काही चुकीचे वाटत नाही. उदाहरणच द्यायचे झाले तर झाकीर हुसेन तबल्याचा उस्ताद असला आणि तबल्यात किती ही महान कलाकार असला तरी "वाह ताज" म्हणताना त्याला २ तास तबला वाजवलेला दाखवत नाहीत. तिथे काही सेकंदच. कारण तिथे बंधन आहे. तो नाही म्हणतं मी २ तास तबला बडवेन तुम्ही संपादन करा आणि घ्या त्यातले ५ सेकंद.
असो, शेवटी, "ऐकावे जनाचे आणि करावे मनाचे" हि म्हण आपल्याला माहित आहेच. त्यामुळे सल्ले तर शक्य त्या सर्वांचे घ्यावेत आणि ध्येयाशी सुसंगत अशी कृती मंडळाने करावी.

काम चालू ठेवा, सूधारणेवर लक्ष ठेवा आणि अकारणच सल्ले मागु नका हे सूत्र सोपे आहे. यावरुन एक गोष्ट आठवली, बाप, लेक आणि गाढव गावाला चालले होते, अगोदर मुलगा गाढवावर बसला -> लोकांची टिका की बाप पायीपायी चालला -> मग बाप गाढवावर बसला -> लोकांची टिका असा कसा बाप? -> मग दोघे गाढवावर बसले -> परत टिका की दोघे कसे बसले? -> मग दोघांनी गाढवाला काठीला बांधून स्वःता उचलले -> इत्यादी इत्यादी.

शेवटी ऐकावे जनाचे हेच खरे.

सुरु तर करुया मग बघु!!.. बाकी तात्या म्हणतात ते बरेचसे मुद्दे पटले.

-ऋषिकेश